اگر با علائم سکته مغزی روبرو هستید، رفتن به یک مرکز درمان بسیار تخصصی که بتواند به‌سرعت بیماری را تشخیص و شیوه درمان فردی ارائه دهد، تاثیر بسیار چشمگیری بر نتیجه نهایی خواهد داشت. کارشناسانِ سکته مغزی در کلینیک مایو[۱] که بخشی از برنامه علوم اعصاب آمریکا محسوب می‌شود، خدمات مراقبتیِ جامعی را سالانه برای بیش از ۲۰ هزار نفر مبتلا به سکته مغزی و ناراحتی‌های عروق خونی-مغزی ارائه می نمایند. کلینیک مایو در تمام زمینه‌های مربوط، از میانگین ملی از لحاظ درصد بیماران سکته مغزی که درمان مناسب، سفارشی و در نتیجه بهینه دریافت می‌کنند فراتر می‌رود.

سکته مغزی هنگامی رخ می‌دهد که جریان خون به بخشی از مغز قطع می‌شود و یا به شدت کاهش می‌یابد و در نهایت بافت مغز از اکسیژن و مواد مغذی محروم می­شود. در عرض چند دقیقه، سلول‌های مغز از بین می‌روند. سکته مغزی یک وضعیت اورژانسی محسوب می‌شود. درمان سریع بسیار مهم است و اقدام زودهنگام می‌تواند آسیب‌های مغزی و عوارض بالقوه را به حداقل برساند.

علائم

چنانچه فکر می‌کنید خودتان و یا شخص دیگری دچار سکته مغزی شده­اید، مراقب این علائم و نشانه‌ها باشید. توجه داشته باشید چه زمانی علائم و نشانه‌های بیماری آغاز می‌شوند، زیرا مدت زمان بروز آنها شاید راهنمایی برای تصمیم‌گیری در مورد شیوه درمان فراهم کند:

• مشکل گفتار و درک. شاید با سردرگمی روبرو شوید. کلمات را بریده‌بریده ادا کنید و یا در درک گفتار دیگران مشکل داشته باشید.
• فلج یا کرختی صورت، دست یا پا. شاید دچار بی‌حسی ناگهانی، ضعف یا فلج در صورت، بازو یا پا به‌خصوص در یک طرف بدن شوید. سعی کنید هر دو دست‌تان را همزمان بالای سرتان بلند کنید. اگر یکی از دست‌ها می‌افتد، احتمالا دچار سکته مغزی شده‌اید. به همین ترتیب، یک طرف از دهان‌تان شاید زمانی افتادگی پیدا کند که می‌‌خواهید به‌زور لبخند بزنید.
• مشکل بینایی در یک یا هر دو چشم. شاید دیدتان در یک یا هر دو چشم ناگهان تار و یا سیاه شود، یا شاید دچار دوبینی شوید.
• سردرد. سردرد ناگهانی و شدید، که همراه با استفراغ، سرگیجه و یا هوشیاری غیرعادی رخ می‌دهد، نشانگر ابتلا به سکته مغزی می‌باشد.
• مشکل راه رفتن. تلوتلو می‌خورید و یا با سرگیجه ناگهانی، از دست دادن تعادل یا هماهنگی اندام‌ها روبرو می‌شوید.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد

در صورتی به دنبال توجه فوری پزشکی باشید که متوجه هر گونه علائم و نشانه‌های سکته مغزی می‌شوید، حتی اگر به نظر متغیر می‌رسند و یا ناپدید می‌شوند. اقدام‌های چهارگانه زیر را به خاطر بسپارید:

• صورت. از شخص بخواهید که لبخند بزند. آیا یک طرف صورت دچار افتادگی می‌شود؟
• دست‌ها. از شخص بخواهید که هر دو دستش را بالا ببرد. آیا یکی از دست‌ها بی‌اراده به پایین کشیده می‌شود؟ و یا یکی دست‌ها بلند نمی‌شود؟
• گفتار. از شخص بخواهید که عبارت ساد‌ه‌ای را تکرار کند. آیا گفتارش بریده‌بریده یا عجیب است؟
• زمان. اگر هر یک از این علائم را مشاهده کردید، بلافاصله با اورژانس پزشکی تماس بگیرید.

بلافاصله به شماره اورژانس منطقه خود زنگ بزنید. منتظر نمانید تا شاید علائم برطرف شوند. تک‌تک دقیقه‌ها اهمیت دارند. سکته مغزی هر چه طولانی‌تر بدون درمان رها شوند، احتمال آسیب مغزی و ناتوانی بیشتر خواهد شد.

اگر همراه کسی هستید که گمان می‌کنید مبتلا به سکته مغزی شده، با دقت حواستان به فرد باشد و منتظر امداد اضطراری بمانید.

علل

سکته مغزی هنگامی رخ می‌دهد که جریان خون به مغز قطع شود و یا کاهش یابد. این رخداد می‌تواند مغز را از اکسیژن و مواد مغذی محروم کند و در نهایت باعث مرگ سلول‌های مغز شود.

سکته مغزی شاید ناشی از عروق مسدود (سکته مغزی ایسکمیک) و یا نشت/ترکیدگی رگ خونی (سکته مغزی هموراژیک) باشد. برخی افراد ممکن است فقط با اختلال موقتی در جریان خون به مغز روبرو شوند (حمله ایسکمیک گذرا، یا TIA)[2].

سکته مغزی ایسکمیک

حدود ۸۵ درصد از موارد سکته مغزی، ایسکمیک هستند. سکته مغزی ایسکمیک زمانی رخ می‌دهد که عروق به سمت مغز تنگ یا مسدود می‌شوند و جریان خون را به‌شدت کاهش می‌دهند. متداول‌ترین نوع سکته مغزی ایسکمیک عبارتند از:

• سکته مغزی ترومبوتیک. سکته مغزی ترومبوتیک هنگامی رخ می‌دهد که لخته خون در یکی از شریان‌های تغذیه خون به مغز شکل می‌گیرد. لخته شاید به خاطر رسوب چربی (پلاک) بوجود بیاید که در شریان‌ها انباشته می‌شود و باعث کاهش جریان خون (آترواسکلروز) یا ناراحتی‌های عروق دیگر خواهد شد.
• سکته مغزی آمبولیک. سکته مغزی آمبولیک هنگامی رخ می‌دهد که لخته خون یا خرده‌های باقیمانده دیگر کمی دورتر از مغز – معمولا در قلب – شکل می‌گیرد و از طریق جریان خون روانه می‌شود تا درون عروق باریک‌تر مغز گیر کند. به این نوع لخته خون اصطلاحاً آمبولی می‌گویند.

سکته هموراژیک یا خونریزی مغزی

سکته هموراژیک هنگامی رخ می‌دهد که یک رگ خونی در مغز دچار نشت و یا پارگی می‌شود. خونریزی مغزی می‌تواند از بسیاری از ناراحتی‌های بالینی ناشی شود که بر عروق خونی تاثیر می‌گذارد، از جمله فشار خون بالا، مصرف بیش از حد ضدانعقاد و نواحی ضعیف در دیواره‌ رگ‌های خون.

علت نادرتر خونریزی همان پارگی ناشی از درهم‌پیچیدگی غیرطبیعی عروق خونی با دیواره نازک (ناهنجاری‌های شریانی) در هنگام تولد است. انواع سکته هموراژیک عبارتند از:

• خونریزی داخل‌مغزی. در خونریزی داخل‌مغزی، یک رگ خونی در مغز می‌ترکد و به درون بافت پیرامونی مغز پخش می‌شود و به سلول‌های مغزی آسیب می‌زند. سلول‌های مغزی که از چنین نشتی دور باشند نیز از خون محروم می‌مانند و آسیب می‌بینند.

فشار خون بالا، جراحت ناشی از ضربه، ناهنجاری‌های عروقی، مصرف داروهای رقیق‌کننده خون و ناراحتی‌های بالینی دیگر ممکن است باعث خونریزی داخل‌مغزی شوند.

• خونریزی در فضای زیر عنکبوتیه یا ساب آراکنوئید مغز. در خونریزی ساب آراکنوئیدی، عروق برروی و یا در نزدیکی لایه سطحی مغز می‌ترکند و به فضای بین‌سطحی مغز و جمجمه پخش می‌شوند. این نوع خونریزی اغلب به خاطر سردرد ناگهانی و شدید رخ می‌دهد.

خونریزی زیرآراکنوئیدی معمولا از ترکیدگی غلافی کیسه‌مانند یا توت‌مانند کوچک در عروق ناشی می‌شود که اصطلاحاً اتساع عروقی یا آنوریسم نامیده می‌شود. پس از خونریزی، رگ‌های خونی در مغز بطور نامنظم گشاد و تنگ می‌شوند (وازواسپاسم) و بستن جریان خون به سلول‌های مغز آسیب می‌زنند.

حمله ایسکمی گذرا (TIA)

حمله گذرا ایسکمیک (TIA) که نیمچه سکته هم نامیده می‌شود در واقع دوره کوتاهی از بروز علائم شبیه سکته مغزی است. کاهش موقت جریان خون به بخشی از مغز باعث چنین حمله‌ای می‌شود و اغلب کمتر از پنج دقیقه به طول انجامد.

همانند سکته مغزی ایسکمیک، حمله گذرا نیز هنگامی رخ می‌دهد که لخته و یا خرده‌ باقیمانده موجب انسداد جریان خون به بخشی از مغز می‌شود. حمله گذرا ایسکمیک یا TIA هیچ علائم پایداری ندارد چون انسداد موقتی است.

حتی اگر نشانه‌های بیماری به نظر می رسد در حال رفع باشد، به دنبال مراقبت‌های اورژانسی باشید. ابتلا به TIA شما را در معرض خطر بیشتری برای سکته مغزی تمام‌عیار و سپس آسیب‌دیدگی دائمی قرار می‌دهد. اگر تا به حال دچار TIA شده‌اید، بدین معناست که به احتمال زیاد عروق نیمه مسدود و یا تنگی به سوی مغز و یا سرچشمه لختگی در قلب وجود دارد.

امکان ندارد کسی تنها با توجه به علائم بتواند سکته مغزی را از TIA تشخیص دهد. تا نیمی از افرادی که علائمی در حال بهبودی داشته‌اند دچار سکته مغزی و آسیب‌دیدگی مغزی شده‌اند.

عوامل خطر

عوامل بسیاری می‌توانند خطر ابتلا به سکته مغزی را افزایش دهند. برخی از عوامل همچنین احتمال ابتلا به حمله قلبی را افزایش می‌دهند. عوامل خطر سکته مغزی که به طوربالقوه قابل‌درمان هستند عبارتند از:

عوامل خطر در سبک زندگی

• داشتن اضافه وزن یا چاقی مفرط
• عدم فعالیت فیزیکی
• سوء مصرف مشروبات الکلی و بیش از اندازه
• مصرف مواد مخدر مانند کوکائین و متامفتامین (شیشه)

عوامل خطر بالینی

• فشار خون بالا – خطر ابتلا به سکته مغزی در سطح فشار خون بالاتر از ۸۰/۱۲۰ میلی‌متر جیوه (mm Hg) کم‌کم آغاز می‌شود. پزشک کمک خواهد کرد که در مورد فشار خون هدف بر اساس سن‌تان و سابقه ابتلا به دیابت و عوامل دیگر تصمیم بگیرید.
• سیگار کشیدن یا قرار گرفتن در معرض دود سیگار دست‌دوم.
• کلسترول بالا.
• دیابت.
• آپنه انسدادی خواب – نوعی اختلال خواب که سطح اکسیژن بطور متناوب در طول شب اُفت می‌کند.
• بیماری‌های قلبی عروقی، از جمله نارسایی قلبی، نقص قلبی، عفونت قلب و یا ضرباهنگ غیرطبیعی قلب.

سایر عوامل مرتبط با خطر بالاتر برای ابتلا به سکته مغزی عبارتند از:

• سابقه شخصی یا خانوادگی از سکته مغزی، حمله قلبی یا حمله ایسکمی گذرا.
• سن ۵۵ سال یا بیشتر.
• نژاد. آفریقایی-آمریکایی‌ها بیشتر از نژادهای دیگر در معرض خطر ابتلا به سکته مغزی قرار دارند.
• جنسیت – مردان بیشتر از زنان در معرض خطر سکته مغزی هستند. زنان هنگام سکته مغزی معمولا مسن‌تر هستند و به احتمال بیشتری نسبت به مردان با مرگ ناشی از سکته مغزی روبرو می‌شوند. همچنین، ممکن است مقداری خطر از برخی قرصهای جلوگیری از بارداری و یا درمان‌های هورمونی از جمله استروژن و همچنین از بارداری و زایمان ناشی شود.

عوارض

سکته مغزی بسته به مدتی که مغز بدون جریان خون می‌ماند و بخشی که تحت تاثیر قرار می‌گیرد، گاهی باعث ناتوانی موقت یا دائم می‌شود. عوارض احتمالی شامل:

• فلج یا عدم حرکت عضله. شاید دچار فلج در یک طرف بدن و یا از دست دادن کنترل عضلاتی خاص مثلاً در یک طرف صورت و یا دست شوید. درمان جسمانی ممکن است به شما کمک کند تا به فعالیت‌هایی مانند راه رفتن، غذا خوردن و لباس پوشیدن که به خاطر فلج مختل شده بودند بازگردید.
• اشکال در گفتار یا بلع. سکته مغزی شاید باعث کنترل کمتر بر نحوه حرکت عضلات دهان و گلو شود، در نتیجه صحبت کردن بطور واضح (اختلال تکلم)، غذا خوردن (اختلال بلع) دشوار شود. همچنین ممکن است با زبان ارتباطی هم مشکل پیدا کنید (آفازی)، از جمله صحبت کردن یا درک سخنان دیگران، خواندن و نوشتن. درمان به کمک آسیب‌شناس گفتار و زبان شاید مفید باشد.
• از دست دادن حافظه و یا مشکلات تفکر. بسیاری از افرادی که سکته مغزی داشته‌اند با مقداری از دست دادن حافظه روبرو می‌شوند. دیگران ممکن است دچار مشکل تفکر، قضاوت، استدلال و درک مفاهیم شوند.
• مشکلات عاطفی. افرادی که سکته مغزی داشته‌اند، با مشکلات بیشتری برای مهار احساسات برخورد می‌کنند و احتمالاً دچار افسردگی می‌شوند.
• درد. افرادی که سکته مغزی داشته‌اند شاید با درد، بی‌حسی یا دیگر احساسات عجیب در بخش‌هایی از بدن که تحت تاثیر سکته مغزی بوده روبرو شوند. برای مثال، اگر سکته مغزی باعث از دست دادن احساس در بازوی چپ شده باشد، ممکن است سوزن‌سوزن‌شدگی ناراحت‌کننده‌ای در آن بازو بروز کند.

چنین افرادی پس از سکته مغزی، نسبت به تغییرات دما، به‌ویژه سرمای شدید حساسیت پیدا می‌کنند. این عارضه به نامهای درد سکته مغزی مرکزی یا سندرم درد مرکزی نیز شناخته می‌شود. این وضعیت بالینی به طور کلی چند هفته پس از سکته مغزی ایجاد می‌شود و به مرور زمان بهبود می‌یابد. اما از آنجایی که درد ناشی از مشکلی در مغز است نه آسیب جسمی، چندین شیوه درمان وجود دارد.

• تغییرات در رفتار و توانایی مراقبت از خود. افرادی که سکته مغزی داشته‌اند شاید گوشه‌گیر شوند و کمتر تعامل اجتماعی داشته باشند و رفتار تکانشی بروز دهند. این افراد برای نظافت شخصی و کارهای روزانه به کمک نیاز دارند.

همانند هر نوع ضربه مغزی، موفقیت درمانِ این عوارض از فردی به فرد دیگر متفاوت خواهد بود.

[۱] Mayo Clinic

[۲] transient ischemic attack