تعریف
ترومبوز ورید عمقی (DVT) هنگامی رخ می‌دهد که لخته خون (ترومبوز) در یک یا چند ورید عمقی معمولاً در پاها شکل می‌گیرد. ترومبوز ورید عمقی باعث درد یا تورم پاها می‌شود، اما ممکن است بدون هیچ نشانه‌ای بروز کند.
ترومبوز ورید عمقی در صورتی ایجاد می‌شود که ناراحتی‌های بالینی خاصی داشته باشید که بر چگونگی انعقاد خون تاثیر می‌گذارند. ترومبوز ورید عمقی همچنین در صورتی رخ می‌دهد که برای مدتی طولانی حرکت نمی‌کنید، مانند زمان پس از عمل جراحی، به دنبال حادثه و یا زمانی که روی تخت بیمارستان، آسایشگاه یا منزل افتاده باشید.
علایم
ترومبوز ورید عمقی یک بیماری جدی است، زیرا شاید لخته خون در رگها بترکد، وارد جریان خون شود، درون ریه‌ها فرو رود و جریان خون را مسدود کند (آمبولی ریوی). علایم و نشانه‌های ترومبوز ورید عمقی عبارتند از:
- تورم در پای آسیب‌دیده: به ندرت، شاید تورم در هر دو پا وجود داشته باشد.
- درد در پاها: درد اغلب از ساق پا شروع می‌شود و شبیه گرفتگی یا کوفتگی حس می‌شود.
ترومبوز ورید عمقی ممکن است گاهی بدون هیچ نشانه قابل‌توجهی رخ دهد.
ترومبوز ورید عمقی
چه زمانی باید به دکتر مراجعه کنید
اگر علایم و نشانه‌های آمبولی ریوی (از عوارض مرگبار ترومبوز ورید عمقی) را بروز دادید، به پزشک مراجعه کنید. علایم هشداردهنده آمبولی ریوی عبارتند از:
- شروع ناگهانی و بی‌دلیل تنگی نفس
- درد قفسه‌سینه یا احساس ناراحتی که هنگام کشیدن نفس عمیق یا سرفه بدتر می‌شود
- احساس سبک‌سری یا سرگیجه یا غش
- نبض سریع
- سرفه خونی
ترومبوز ورید عمقی زمانی رخ می‌دهد که لخته خون در رگهای اعماق بدن اغلب در پاها شکل می‌گیرد. هر عاملی جلوی گردش معمولی خون و یا انعقاد درست آن را بگیرد، به لخته‌های خون منجر خواهد شد.
عوامل بسیاری می‌توانند خطر ابتلا به ترومبوز ورید عمقی (DVT) را افزایش دهند. هر چه تعدادشان در مورد شما بیشتر باشد، در معرض خطر بالاتری خواهید بود. عوامل خطر برای DVT عبارتند از:
به ارث بردن اختلال انعقاد خون: برخی از افراد نوعی اختلال به ارث می‌برند که باعث می‌شود خون به‌راحتی لخته شود. این بیماری ارثی تنها زمانی مشکل‌ساز می‌شود که با یک یا چند عامل خطر دیگر ترکیب شده باشد.
استراحت طولانی در بستر، از جمله بستری طولانی در بیمارستان و یا فلج: هنگامی که پاهایتان برای مدت طولانی بی‌حرکت می‌ماند، ماهیچه‌های ساق پا طوری منقبض می‌شوند تا به گردش خون کمک کنند، ولی همین شاید احتمال لخته شدن خون را افزایش دهد.
آسیب یا جراحی: صدمه به رگها یا جراحی می‌تواند خطر لخته شدن خون را افزایش دهد.
بارداری: بارداری فشار وارد بر رگهای لگن و پاها را افزایش می‌دهد. زنان مبتلا به اختلال انعقادی ارثی بطور خاص در معرض خطر هستند. خطر لخته شدن خون ناشی از بارداری می‌تواند تا شش هفته پس از زایمان ادامه پیدا کند.
قرص‌های ضدبارداری و یا درمان جایگزینی هورمون: قرص‌های ضدبارداری و درمان جایگزینی هورمون هر دو توانایی خون برای انعقاد را افزایش می‌دهند.
اضافه وزن یا چاقی مفرط: داشتن اضافه وزن، فشار وارد بر رگهای لگن و پاها را افزایش می‌دهد.
سیگار کشیدن: سیگار کشیدن بر انعقاد و گردش خون تاثیر می‌گذارد که همین خطر ابتلا به DVT را افزایش می‌دهد.
سرطان: برخی از انواع سرطان، مقدار مواد موجود در خون را که باعث انعقاد می‌شوند افزایش می‌دهند. برخی از روشهای درمان سرطان نیز خطر انعقاد خون را افزایش می‌دهند.
نارسایی قلبی: افراد مبتلا به نارسایی قلبی در معرض خطر بیشتری برای DVT و آمبولی ریوی قرار دارند. از آنجا که افراد مبتلا به نارسایی قلبی از قبل دچار محدودیت عملکردی در قلب و ریه هستند، علائم ناشی از حتی یک آمبولی ریوی کوچک نیز به‌مراتب شدیدتر خواهد بود.
بیماریهای التهابی روده: بیماریهای روده مانند بیماری کرون یا کولیت اولسراتیو، خطر ابتلا به DVT را افزایش می‌دهند.
سابقه شخصی یا خانوادگی برای ترومبوز ورید عمقی یا آمبولی ریوی (PE): اگر شما یا کسی در خانواده‌تان تا به حال DVT یا PE داشته است، شما نیز به احتمال بیشتری به DVT ابتلا پیدا خواهید کرد.
سن: سن بیشتر از ۶۰ سال خطر ابتلا به DVT را افزایش می‌دهد، گرچه می‌تواند در هر سنی رخ دهد.
نشستن برای مدت طولانی، مانند زمانی که رانندگی می‌کنید و یا سفر هوایی دارید: هنگامی که پاهایتان ساعت‌ها بی‌حرکت باقی می‌مانند، ماهیچه‌های ساق طوری منقبض می‌شوند تا به گردش معمولی خون کمک کنند. لخته‌های خون زمانی در پشت ساق پا تشکیل می‌شوند که ماهیچه‌های آن قسمت برای مدت‌طولانی بی‌حرکت مانده باشد.
آمبولی ریوی
عارضه مربوط به ترومبوز ورید عمقی همان آمبولی ریه است. آمبولی ریوی زمانی رخ می‌دهد که رگ خونی در ریه به خاطر لخته خون (ترومبوز) مسدود می‌شود که از بخش دیگری از بدن معمولا پا به ریه‌ها جریان پیدا کرده است.
آمبولی ریوی می‌تواند کشنده باشد. بنابراین، بسیار مهم است که مواظب علائم و نشانه‌های آمبولی ریوی باشید و در این شرایط حتماً به دنبال مراقبتهای پزشکی باشید. علائم و نشانه‌های آمبولی ریوی عبارتند از:
- شروع ناگهانی و بی‌دلیل تنگی نفس
- درد قفسه‌سینه یا احساس ناراحتی که هنگام کشیدن نفس عمیق یا سرفه بدتر می‌شود
- احساس سبک‌سری یا سرگیجه یا غش
- نبض سریع
- سرفه خونی
سندرم پس از ترومبوز
از عوارض شایعی که بعد از ترومبوز ورید عمقی رخ می‌دهد، نوعی بیماری به نام سندرم پس از ترومبوز است. این سندرم در حقیقت توصیف‌گر مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌های زیر است:
- تورم پاها (ادم)
- درد پا
- تغییر رنگ پوست
- زخم‌های پوست
این سندرم از آسیب‌دیدگی رگهای منتهی به لخته خون ناشی می‌شود. این آسیب‌دیدگی جریان خون در نواحی لخته شده را کاهش می‌دهد. علائم و نشانه‌های سندرم پس از ترومبوز ممکن است تا چند سال پس از DVT رخ ندهد.
معمولا فرصتی پیدا نمی‌کنید با دکتر قرار ملاقات بگذارید تا ترومبوز ورید عمقی تشخیص داده شود. DVT نوعی وضعیت اورژانس پزشکی محسوب می‌شود، بنابراین باید به سرعت ارزیابی شود.
اگر هم قبل از ملاقات پزشکی وقت دارید، بهتر است برخی اطلاعات را آماده کنید. در اینجا برخی اطلاعات مفید ارائه می‌شود تا برای قرار ملاقات با دکتر آماده شوید و بدانید چه انتظاراتی باید از دکتر داشته باشید.
علایم ترومبوز ورید عمقی
کارهایی که می‌توانید انجام دهید
هر گونه علائم ظاهری که تا به حال داشته‌اید یادداشت کنید، از جمله هر مورد که به نظر می‌رسد به ترومبوز ورید عمقی نامربوط باشد.
اطلاعات شخصی کلیدی را یادداشت کنید، به‌خصوص اگر برای اختلالات انعقادی خون سابقه خانوادگی داشته‌اید.
داروهایتان را فهرست کنید، ویتامین‌ها و مکمل‌هایی که مصرف می‌کنید.
در صورت امکان، بردن یکی از اعضای خانواده یا دوست را به همراه خودتان در نظر بگیرید. گاهی اوقات به خاطر آوردن اطلاعات ارائه شده در ملاقات پزشکی دشوار می‌شود. کسی که همراه‌تان باشد شاید نکته‌ای را به یاد بیاورد که شما متوجه نشده‌اید یا فراموش کرده‌اید.
چنانچه هر گونه سابقه بستری در بیمارستان، بیماری، جراحی یا تروما در سه ماه گذشته داشته‌اید، و یا به تازگی بیش از شش ساعت سفر کرده‌اید، حتماً با دکتر در میان بگذارید.
فهرست کردن سوالاتی که باید از دکتر بپرسید به بهره‌برداری بهینه از زمان ملاقات پزشکی کمک خواهد کرد. در مورد ترومبوز ورید عمقی، برخی از سوالات اساسی که باید از دکتر بپرسید عبارتند از:
- محتمل‌ترین علت علائمی که دارم چیست؟
- چه نوع آزمون‌هایی نیاز خواهم داشت؟
- بهترین شیوه درمان چیست؟
- الان که مبتلا به ترومبوز ورید عمقی تشخیص داده شده‌ام چه میزان فعالیت فیزیکی برایم مناسب خواهد بود؟ وقتی لخته شدن خون برطرف شد چه؟
- آیا باید فعالیت جسمانی یا برنامه‌های مسافرتم را محدود کنم؟
- شیوه‌های جایگزین برای پیشنهاد اولیه شما چیست؟
- من ناراحتی‌های سلامتی دیگری دارم. چگونه می‌توانم بیماری ام را به بهترین شیوه مدیریت کنم؟
- آیا بروشور یا مطالب چاپی دیگری وجود دارد که برای مطالعه با خودم به خانه ببرم؟ چه وب‌سایت‌هایی را پیشنهاد می‌کنید؟
چه انتظاراتی باید از پزشک داشته باشید
دکتر به احتمال زیاد تعدادی از سوالات زیر را خواهد پرسید:
- اولین بار چه زمانی علائم بیماری بروز کرد؟
- آیا به تازگی غیرفعال شده‌اید، مانند نشستن و یا دراز کشیدن برای مدت طولانی؟
- آیا علائم بیماری همیشه آزارنده هستند و یا گاهگداری می‌آیند و می‌روند؟
- علائم چقدر شدید هستند؟
- آیا عاملی وجود دارد که علائم بیماری را وخیم‌تر کند؟ نام ببرید
- آیا عاملی وجود دارد که علائم بیماری را بهبود می‌بخشد؟
- آیا هر گونه سابقه خانوادگی از مشکلات سلامتی مربوط به انعقادی خون دارید؟
برای تشخیص ترومبوز ورید عمقی، دکتر یک سری سوال در مورد نشانه‌های بیماری خواهد پرسید. همچنین معاینه جسمی خواهید شد تا دکتر بتواند نواحی تورم، حساسیت به لمس و یا تغییر رنگ روی پوست را بررسی کند. بسته به اینکه با چه احتمالی دچار لخته شدن خون شده‌اید، دکتر آزمایش‌های بیشتری پیشنهاد خواهد داد، از جمله:
سونوگرافی: یک دستگاه میله‌مانند (مبدل) برروی بخشی از بدن‌تان که ترومبوز دارد قرار داده می‌شود و امواج صوتی به آن ناحیه می‌فرستد. وقتی امواج صوتی از میان بافت می‌گذرند و دوباره بازتاب می‌شوند، کامپیوتر امواج را به تصویری متحرک بر روی صفحه نمایشگر ویدئویی تبدیل می‌کند. لخته ممکن است در تصویر قابل مشاهده باشد.
گاهی فرایند سونوگرافی بیش از چند روز طول می‌کشد تا تعیین کند آیا لخته خون در حال بروز است و یا مطمئن شوید هیچ انعقادی بوجود نیامده است.
آزمایش خون: تقریبا همه افرادی که دچار ترومبوز ورید عمقی شدید می‌شوند، سطح خونی بالایی از ماده‌ی حلال لخته به نام D دایمر دارند.
ونوگرافی(رگ نگاری): رنگ (ماده حاجب) به داخل ورید بزرگ در پا یا مچ پا تزریق می‌شود. سپس اشعه ایکس تصویری از رگ پاها ایجاد می‌کند تا لخته‌ها مشخص شوند. با این حال، روشهای تشخیصی با تهاجم کمتر مانند سونوگرافی معمولا تشخیص را تایید می‌کنند.
CT اسکن یا MRI: هم توموگرافی کامپیوتری (CT) و هم تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) می‌توانند تصاویر بصری از رگها فراهم کنند و شاید لخته‌ای را آشکار کنند. گاهی لخته زمانی یافت می‌شود که این اسکن‌ها به دلایل دیگری انجام می‌شوند.
درمان ترومبوز ورید عمقی با هدف جلوگیری از بزرگ‌تر شدن لخته و همچنین جلوگیری از ترکیدگی لخته آمبولی ریه انجام می‌شود. پس از آن، هدف به کاهش احتمال عود رومبوز ورید عمقی تغییر می‌کند.
گزینه‌های درمان ترومبوز ورید عمقی عبارتند از:
رقیق‌کننده خون: داروهایی که برای درمان ترومبوز ورید عمقی مصرف می‌شوند شامل ضدانعقادها که گاهی رقیق‌کننده خون نامیده می‌شوند. این داروها توانایی انعقادی خون را کاهش می‌دهند. در حالی که موجب ترکیدگی لخته‌های خون موجود نمی‌شوند، از رشد لخته‌ها جلوگیری می‌کنند و یا خطر شکل‌گیری لخته‌های دیگر را کاهش می‌دهند.
معمولاً ابتدا برای چند روز آمپول و یا تزریق هپارین رقیق‌کننده دریافت خواهید کرد. پس از شروع تزریق هپارین، درمان با نوع دیگری از رقیق‌کننده تزریقی خون از جمله انوکساپارین (Lovenox)، دالتپارین (Fragmin) و یا فونداپاریناکس (Arixtra) ادامه پیدا می‌کند. رقیق‌کننده‌های دیگر را می‌توان به شکل قرص مصرف کرد، مانند وارفارین (کومادین، جانتوون) و یا ریواروکسابان (Xarelto). رقیق‌کننده‌های خون جدیدتر نیز شاید در آینده نزدیک گزینه‌های بیشتری ارائه کنند.
شاید لازم باشد رقیق‌کننده خون را به مدت سه ماه یا بیشتر مصرف کنید. اگر هر یک از این رقیق‌کننده‌های خون برایتان تجویز می‌شود، بسیار مهم است که داروها را دقیقاً طبق دستور دکتر مصرف کنید. داروهای رقیق‌کننده خون در صورتی عوارض جانبی جدی دارند که بیش از حد زیاد یا خیلی کم مصرف شوند.
برای بررسی مدتی که طول می‌کشد خون‌تان لخته شود شاید به آزمایش خون دوره‌ای نیاز داشته باشید. زنان باردار نباید برخی داروهای رقیق‌کننده خون را مصرف کنند.
لخته‌بازکن‌ها: اگر نوع جدی‌تر ترومبوز ورید عمقی یا آمبولی ریوی داشته باشید و یا داروها دیگر فایده‌ای نداشته باشند، دکتر ممکن است داروهای متفاوتی تجویز کند.
گروهی از داروها بنام ترومبولیتیک شناخته می‌شوند. این داروها که به نام فعال‌کننده پلاسمینوژن بافتی (TPA) نیز خوانده می‌شوند، بصورت داخل‌وردی تزریق می‌شوند تا لخته‌های خون را پاره کنند و یا شاید از طریق کاتتر به طور مستقیم به لخته فرستاده شوند. این داروها می‌توانند باعث خونریزی شدید شوند و به طور کلی تنها در موقعیت‌های مرگبار استفاده می‌شوند. به همین دلایل، داروهای ترومبولیتیک تنها در بخش مراقبتهای ویژه بیمارستان تجویز می‌شوند.
فیلترها: اگر نتوانید داروهای رقیق‌کننده خون را مصرف کنید، یک فیلتر به درون ورید بزرگی بنام اجوف در شکم وارد می‌شود. فیلتر ورید اجوف از لخته‌هایی که به خاطر فرورفتن در ریه‌ها می‌ترکند جلوگیری می‌کند.
جورابهای واریس: این جوراب ها به جلوگیری از بروز تورم مربوط به ترومبوز ورید عمقی کمک می‌کنند. این جورابهای ساق‌بلند از مچ تا زانو را می‌پوشانند.
چنین جورابهای واریسی به پاها فشاری وارد می‌کنند تا احتمال انباشتگی و انعقادی خون کاهش یابد. این جورابهای ساق بلند را باید در طول روز برای حداقل دو تا سه سال در صورت امکان بپوشید. جوراب واریس می‌تواند به جلوگیری سندرم پس از ترومبوز کمک کند.
تشخیص ترومبوز ورید عمقی
هنگامی که برای ترومبوز ورید عمقی تحت درمان قرار می‌گیرید، باید مواظب رژیم غذایی خود باشید، دنبال نشانه‌هایی از خونریزی بیش از حد بگردید و همچنین گام‌های دیگری برای کمک به جلوگیری از DVT بردارید. برخی از کارهایی که می‌توانید انجام دهید عبارتند از:
به طور منظم با دکتر ملاقات داشته باشید تا شاید لازم شود داروها یا شیوه درمان‌تان اصلاح شوند. اگر در حال مصرف وارفارین (کومادین، یانتوون) هستید، به آزمایش خون نیاز دارید تا از کیفیت انعقاد خون آگاه شوید.
داروهای رقیق‌کننده خون را طبق دستورالعمل مصرف کنید. اگر تا به حال DVT داشته‌اید، به مدت حداقل سه تا شش ماه باید رقیق‌کننده خون مصرف کنید.
حواستان باشد چقدر ویتامین K می‌خورید، به‌خصوص اگر دارید وارفارین مصرف می‌کنید. ویتامین K بر چگونگی عملکرد وارفارین تاثیر می‌گذارد. سبزیجات برگ سبز سرشار از ویتامین K هستند. در صورتی با دکتر یا یک متخصص تغذیه در مورد رژیم غذایی خود مشورت کنید که در حال مصرف وارفارین هستید.
مواظب خونریزی بیش از حد باشید، چون می‌تواند عارضه جانبی ناشی از مصرف داروهای رقیق‌کننده خون باشد. در مورد فعالیتهای که باعث کبودی یا بریدگی می‌شوند با دکتر گفتگو کنید، زیرا حتی صدمه کوچک هم زمانی می‌تواند جدی شود که در حال مصرف رقیق‌کننده خون هستید.
حرکت کنید. اگر به دلیل عمل جراحی و یا عوامل دیگر در حال استراحت در بستر بوده‌اید، هر چه زودتر از بی‌حرکتی در بیایید، احتمال بروز انعقادی خون کمتر خواهد شد.
برای کمک به جلوگیری از انعقادی خون در پاها، با توصیه دکتر جوراب واریس بپوشید.
برای جلوگیری از ترومبوز ورید عمقی، برخی اقدامات پیشگیرانه رایج عبارتند از:
داروهای تجویزی‌تان را درست طبق دستورالعمل مصرف کنید. اگر عمل جراحی مانند اعمال جراحی ارتوپدی داشته باشید، احتمالا در بیمارستان مقداری رقیق‌کننده خون دریافت خواهید کرد. دکتر بعد از عمل جراحی ممکن است آسپرین یا سایر داروهای دیگر را برای جلوگیری از انعقادی تجویز کند.
از بی‌حرکت نشستن اجتناب کنید. اگر عمل جراحی داشته‌اید یا به دلایل دیگری در حال استراحت در بستر بوده‌اید، سعی کنید در اسرع وقت از کم‌تحرکی بیرون بیایید. اگر برای مدتی نشسته مانده‌اید، سعی کنید پاهایتان را روی هم قرار ندهید چون جریان خون محدود می‌شود. اگر در حال سفر تا مسافتی طولانی با ماشین هستید، هر چند ساعت یکبار یا بیشتر نگه دارید و در اطراف پیاده‌روی کنید.
اگر در هواپیما هستید، گهگاهی بلند شوید و راه بروید. اگر نمی‌توانید این کار انجام دهید، پس حداقل سعی کنید قسمت پایین پاهایتان را نرمش دهید. سعی کنید پاشنه‌هایتان را بالا و پایین ببرید در حالی که انگشتان پا روی زمین می‌ماند، سپس انگشتان پا را بالا بکشید در حالی که پاشنه‌ها روی زمین برمی‌گردند.
تغییراتی در سبک زندگی خود ایجاد کنید. وزن خود را کاهش دهید و سیگار کشیدن را ترک کنید. چاقی مفرط و سیگار خطر ابتلا به ترومبوز ورید عمقی را افزایش می‌دهند.
بطور منظم ورزش کنید. ورزش خطر ابتلا به لخته شدن خون را کاهش می‌دهد، به ویژه برای افرادی که مجبورند زیادی یکجا بنشینند یا مرتب سفر می‌کنند.
