تعریف
بیماری سلیاک نوعی واکنش ایمنی بدن در برابر خوردن گلوتن، پروتئین موجود در گندم، جو و چاودار است. اگر مبتلا به بیماری سلیاک باشید، خوردن گلوتن باعث پاسخ ایمنی در روده کوچک می‌شود. با گذشت زمان، این واکنش موجب التهابی می‌شود که به پوشش روده کوچک آسیب می‌زند و از جذب برخی از مواد مغذی جلوگیری می‌کند.
آسیب روده می‌تواند به از دست دادن وزن، نفخ و گاهی اسهال منجر شود. در نهایت، مغز، سیستم عصبی، استخوان‌‌‌ها، کبد و سایر اندام هااز تغذیه حیاتی محروم می‌شوند.
در کودکان، سوء‌جذب مواد غذایی می‌تواند بر روند رشد و نمو تاثیر بگذارد. تحریک روده می‌تواند موجب درد معده شود، به ویژه پس از غذا خوردن.
هیچ درمانی برای بیماری سلیاک وجود ندارد اما پیروی از رژیم غذایی سختگیرانه فاقد گلوتن می‌تواند به مهار علائم و التیام روده کمک کند.
علایم
علایم و نشانه‌های بیماری سلیاک تا حد زیادی می‌توانند متفاوت باشند.
اگر چه نشانه‌های عادی آن اسهال و از دست دادن وزن هستند ولی بسیاری از افراد مبتلا به بیماری سلیاک تقریباً با هیچ علائم گوارشی روبرو نمی‌شوند. تنها حدود یک‌سوم از افراد مبتلا به بیماری سلیاک دچار اسهال می‌شوند و در حدود نیمی از آنها با کاهش وزن روبرو می‌شوند.
بیست درصد از افراد مبتلا به بیماری سلیاک دچار یبوست می‌شوند و ۱۰ درصد چاقی مفرط دارند.
روده کوچک در بیماران مبتلا به سلیاک
علاوه بر مشکلات گوارشی، علائم و نشانه‌های بیماری سلیاک عبارتند از:
- کم‌خونی که معمولا از فقر آهن ناشی می‌شود
- کاهش تراکم استخوان (استئوپوروز) و یا نرم‌شدگی استخوان (استئومالاسی)
- بثورات پوستی خارشدار و تاولدار
- آسیب به مینای دندان
- سردرد و خستگی مفرط
- آسیب‌دیدگی سیستم عصبی، از جمله بی‌حسی و سوزن‌سوزن شدن دستها و پا‌‌ها، و مشکلات احتمالی برای تعادل بدن
- درد مفاصل
- کاهش عملکرد طحال
- رفلکس اسید و سوزش سر دل
کودکان
تا ۷۵ درصد از کودکان مبتلا به بیماری سلیاک دچار اضافه وزن یا چاقی مفرط می‌شوند. علائم و نشانه‌های گوارشی در ۲۰ تا ۳۰ درصد از کودکان مبتلا به این بیماری مشاهده می‌شود، هرچند علائم و نشانه‌های دقیق در سنین مختلف یکسان نیست.
علائم و نشانه‌های عادی بیماری سلیاک در نوزادان عبارتند از:
- اسهال مزمن
- شکم متورم
- درد
اختلال رشد یا کاهش وزن
نونهالان شاید با علائم زیر روبرو شوند:
- اسهال
- یبوست
- قد و قامت کوتاه
- به تأخیر افتادن بلوغ
نشانه‌های عصبی، از جمله نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD)، ناتوانی در یادگیری، سردرد و عدم هماهنگی عضلات
درماتیت هرپتیفورمیس
درماتیت هرپتیفورمیس نوعی بیماری خارشدار تاولی پوست است که ریشه در عدم تحمل گلوتن در روده دارد. این بثورات معمولا در آرنج، زانو، نیم تنه، پوست سر و باسن رخ می‌دهد.
درماتیت هرپتیفورمیس اغلب به تغییرات مخاط روده کوچک نسبت داده می‌شوند که در بیماری سلیاک نیز دیده می‌شود، اما این بیماری ممکن است علائم گوارشی قابل‌توجهی ایجاد نکند.
درماتیت هرپتیفورمیس با کمک رژیم غذایی فاقد گلوتن و دارو برای مهار راش درمان می‌شود.
چه زمانی باید به دکتر مراجعه کنید
در صورتی با دکتر مشورت کنید که اسهال یا ناراحتی‌های گوارشی بیش از دو هفته طول کشیده‌اند. در صورتی با دکتر فرزندتان مشورت کنید که رنگش پریده، تحریک‌پذیر شده و یا به اندازه کافی رشد نمی‌کند و یا شکم برآمده و مدفوع حجیم و بدبو دارد.
قبل از امتحان کردن رژیم غذایی فاقد گلوتن حتماً با دکتر مشورت کنید. اگر قبل از آزمایش برای بیماری سلیاک، از خوردن گلوتن پرهیز کنید، ممکن است نتایج آزمون را تغییر دهید.
بیماری سلیاک بطور معمول در خانواده به ارث می‌رسد. اگر کسی در خانواده‌تان این بیماری را دارد، از دکتر بپرسید آیا باید تست شود. همچنین در صورتی از دکتر در مورد تست بپرسید که شما یا کسی در خانواده‌تان دارای عامل خطر برای بیماری سلیاک است، مانند دیابت نوع ۱٫
علت دقیق بیماری سلیاک هنوز شناخته نشده است.
زمانی که سیستم ایمنی بدن در برابر گلوتن موجود در مواد غذایی بیش از واکنش نشان می‌دهد، واکنش ایمنی به برآمدگی‌های ریز مومانند (پرز) آسیب می‌زند که سطح روده کوچک را می‌پوشانند. این پرزها ویتامین‌ها، مواد معدنی و دیگر مواد مغذی را از مواد غذایی که می‌خورید جذب می‌کنند. به طور معمول، پرزها شبیه ریشه‌های فرش مخمل خوابدار در مقیاس میکروسکوپی هستند. آسیب ناشی از بیماری سلیاک باعث می‌شود سطح داخلی روده کوچک بیشتر شبیه به کف کاشی به نظر برسد. در نتیجه، بدن دیگر قادر به جذب مواد مغذی لازم برای رشد و سلامت نیست.
مطالعه انجام شده توسط کلینیک مایو و موسسه ملی بهداشت تخمین می‌زند که حدود ۱ نفر از ۱۴۱ نفر در ایالات متحده به بیماری سلیاک مبتلا هستند، اگرچه این بیماری اغلب بدون تشخیص باقی می‌ماند. بیماری سلیاک در میان سفیدپوستان شایع‌تر از بقیه نژادها است.
آزمایش لازم برای تشخیص سلیاک
به نظر می‌رسد برخی از تغییرات ژنی (جهش) خطر ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهند. اما داشتن این نوع جهش‌های ژنی بدین معنا نیست که دچار بیماری سلیاک خواهید شد، بلکه عوامل دیگری نیز باید نقش داشته باشند.
بیماری سلیاک گاهی پس از عمل جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس عاطفی شدید، تحریک و برای اولین بار فعال می‌شود.
بیماری سلیاک می‌تواند هر کسی را مبتلا کند. با این حال، در افراد زیر شایع‌تر است:
- یکی از اعضای خانواده مبتلا به بیماری سلیاک یا درماتیت هرپتی فرم باشد
- دیابت نوع ۱
- سندرم داون یا سندرم ترنر
- بیماری‌های خودایمنی تیروئید
- سندرم شوگرن
- کولیت میکروسکوپی (کولیت کلاژنی یا لنفوسیتی)
بیماری سلیاک چنانچه درمان نشود عوارض زیر را دربر خواهد داشت:
سوءتغذیه: آسیب به روده کوچک باعث می‌شود که مواد مغذی دیگر به اندازه کافی جذب نشوند. سوءتغذیه می‌تواند به کم‌خونی و کاهش وزن منجر شود. در کودکان، سوء تغذیه می‌تواند باعث عقب‌ماندگی رشد و تاخیر در نمو شود.
از دست دادن کلسیم و تراکم استخوان: سوء جذب کلسیم و ویتامین D ممکن است به نرم‌شدگی استخوان (استئومالاسی یا نرمی استخوان) در کودکان و از دست دادن تراکم استخوان (استئوپوروز) در بزرگسالان منجر شود.
ناباروری و سقط جنین: سوء جذب کلسیم و ویتامین D می‌تواند به مسائل باروری منجر شود.
عدم تحمل لاکتوز: آسیب به روده کوچک باعث می‌شود پس از خوردن محصولات لبنی حاوی لاکتوز دچار درد شکم و اسهال شوید، حتی اگر حاوی گلوتن نباشند. هنگامی که روده التیام می‌یابد، ممکن است دیگر قادر به تحمل فراورده‌های لبنی نباشید. با این حال، برخی از افراد علیرغم مدیریت موفق بیماری سلیاک همچنان با عدم تحمل لاکتوز روبرو خواهند بود.
سرطان: افراد مبتلا به بیماری سلیاک که رژیم غذایی فاقد گلوتن نمی‌گیرند، در معرض خطر بیشتری برای بروز اشکال مختلفی از سرطان از جمله علائم لنفوم و سرطان روده کوچک هستند.
بیماری سلیاک بدون پاسخ
تا ۱۵ درصد از افراد مبتلا به بیماری سلیاک قادر نیستند پاسخ مناسبی به رژیم غذایی فاقد گلوتن بدهند. این وضعیت بالینی اصطلاحاً بیماری سلیاک بدون پاسخ خوانده می‌شود و اغلب به خاطر آلودگی رژیم غذایی به گلوتن رخ می‌دهد.
مطالعه کلینیک مایو نشان داده که افراد مبتلا به بیماری سلیاک بدون پاسخ اغلب ناراحتی‌های بالینی دیگر دارند، مانند باکتری‌های روده کوچک (رشد بیش از حد باکتری)، کولیت، عملکرد ضعیف پانکراس و یا سندرم روده تحریک‌پذیر.
بیماری سلیاک مقاوم
در موارد نادر، آسیب روده بیماری سلیاک حتی در شرایطی ادامه می‌یابد که از رژیم غذایی سختگیرانه فاقد گلوتن پیروی می‌کنید. به این وضعیت بالینی اصطلاحاً بیماری سلیاک مقاوم می‌گویند.
اگر علیرغم پیروی از رژیم غذایی فاقد گلوتن برای شش ماه تا یک سال همچنان با علائم و نشانه‌های بیماری روبرو باشید، دکتر ممکن است آزمایش‌های بیشتری برای نظارت بر بیماری سلیاک و یافتن علت‌های دیگر علائم توصیه کند. دکتر شاید درمان با استروئید را برای کاهش التهاب روده توصیه کند و یا دارویی که سیستم ایمنی بدن را سرکوب کند.
ممکن است به دکتری ارجاع داده شوید که بیماری‌های گوارشی را درمان می‌کند.
در اینجا برخی اطلاعات مفید ارائه می‌شود تا برای قرار ملاقات با دکتر آماده شوید و بدانید چه انتظاراتی باید از دکتر داشته باشید.
کارهایی که می‌توانید انجام دهید
به مصرف رژیم غذایی طبیعی ادامه دهید. اگر قبل از آزمایش برای بیماری سلیاک، از خوردن گلوتن پرهیز کنید، ممکن است نتایج آزمون را تغییر دهید.
علائم بیماری را یادداشت کنید، از جمله زمانی که شروع شدند و چگونه به مرور زمان تغییر کرده‌اند.
اطلاعات شخصی کلیدی را یادداشت کنید، از جمله استرس عمده یا هر گونه تغییر اخیر در زندگی.
داروهایتان را فهرست کنید، ویتامین‌ها و مکمل‌هایی که مصرف می‌کنید.
سوالاتی را یادداشت کنید تا از دکتر بپرسید.
برخی از سوالات اساسی که باید از دکتر بپرسید عبارتند از:
محتمل‌ترین علت علائمی که دارم چیست؟
آیا وضعیت بالینی من موقتی است یا دائمی؟
چه نوع آزمون‌هایی نیاز دارم؟
چه شیوه درمانی سودمند خواهد بود؟
آیا محدودیت‌های رژیمی وجود دارد که باید رعایت کنم؟
چطور بفهمم که غذاهای خاصی حاوی گلوتن هستند؟ آیا باید به متخصص تغذیه مراجعه کنم؟
اگر بیماری سلیاک داشته باشم، آیا برای ناراحتی‌های بالینی دیگر مانند کمبود ویتامین و مواد معدنی، پوکی استخوان و دیابت هم آزمایش خواهم شد؟
در طول ملاقات پزشکی، از پرسیدن هیچ سوالی دریغ نکنید.
چه انتظاراتی باید از پزشک داشته باشید
آماده پاسخگویی به سوالاتی باشید که دکتر می‌پرسد:
- اولین بار چه زمانی علائم بروز کردند و چقدر شدید بودند؟
- آیا نشانه‌های بیماری مداوم بوده‌اند یا گاه‌به‌گاه؟
- آیا مواردی وجود دارد که به نظر می‌رسد علائم بیماری را بهبود می‌دهند؟ نام ببرید
- آیا مواردی وجود دارد که به نظر می‌رسد علائم بیماری را وخیم‌تر می‌کنند؟ نام ببرید
- چه داروها و مسکن‌هایی مصرف می‌کنید؟
- آیا کسی در خانواده‌تان بیماری سلیاک دارد؟
- آیا شما یا هر کسی در خانواده دارای اختلال خودایمنی است؟
- آیا تا به حال تاول و یا بثورات خارشدار پوستی همراه با علائم بیماری داشته‌اید؟
- آیا تا به حال مبتلا به کم‌خونی یا پوکی استخوان تشخیص داده شده‌اید؟
آزمایش‌های لازم برای تشخیص بیماری سلیاک عبارتند از:
آزمایش خون: سطوح بالایی از مواد خاص در خون (آنتی‌بادی‌ها) نشانگر نوعی واکنش ایمنی به گلوتن است. این آزمایشات بیماری سلیاک را حتی در شرایطی تشخیص خواهند داد که تنها علائم خفیفی داشته باشید یا علائمی بروز ندهید.
آندوسکوپی: اگر آزمایش خون نشانگر بیماری سلیاک باشد، دکتر ممکن است دستور انجام آندوسکوپی دهد تا روده کوچک را مشاهده کند و برای تجزیه و تحلیل از لحاظ آسیب‌دیدگی پرزهای روده، نمونه بافتیِ کوچکی بردارد (بیوپسی).
آندوسکوپی کپسول: آندوسکوپی کپسول از دوربین کوچک بی‌سیم برای عکسبرداری از کل روده کوچک بهره می‌برد. این دوربین داخل کپسولی به اندازه ویتامین قرار دارد که قورت می‌دهید. وقتی کپسول وارد دستگاه گوارش می‌شود، دوربین هزاران عکس می‌گیرد که به دستگاه ضبط منتقل می‌شود.
بسیار مهم است که قبل از هر گونه تلاش برای گرفتن رژیم غذایی فاقد گلوتن، حتماً از لحاظ بیماری سلیاک آزمایش شوید. حذف گلوتن از رژیم غذایی ممکن است نتایج حاصل از آزمایش خون را طوری تغییر دهد که طبیعی به نظر برسند.
رژیم غذایی فاقد گلوتن بسیار ضروری است و تنها درمان موجود برای مدیریت بیماری سلیاک به شمار می‌رود. علاوه بر گندم، غذاهای حاوی گلوتن عبارتند از:
- جو
- بلغور
- دوروم
- نشاسته
- آرد گندم سبوسدار
- جو سبزشده خشک
- چاودار
- سمولینا
- اسپلت (شکلی از گندم)
- تریتیکاله
دکتر شاید شما را به متخصص تغذیه‌ای معرفی کند که می‌تواند به برنامه‌ریزی برای رژیم غذایی سالم فاقد گلوتن کمک کند.
هنگامی که گلوتن از رژیم غذایی حذف شود، التهاب روده کوچک به طور کلی شروع به کاهش می‌کند؛ معمولا در عرض چند هفته، هر چند که ممکن است کم‌کم و ظرف چند روز حالتان بهتر شود. بهبودی کامل و رشد مجدد پرزها ممکن است چند ماه تا چند سال طول بکشد. التیام روده کوچک در کودکان نسبت به بزرگسالان بطور معمول با سرعت بیشتری رخ می‌دهد.
اگر به طور تصادفی محصول غذایی بخورید که حاوی گلوتن باشد، شاید دچار درد شکم و اسهال شوید. برخی از افراد پس از خوردن گلوتن هیچ علامت یا نشانه‌ای بروز نمی‌دهند اما این دلیل نمی‌شود که گلوتن مضر نیست. حتی مقادیر کمی از گلوتن در رژیم غذایی می‌تواند مخرب باشد، خواه موجب بروز علائم و نشانه های بیماری بشود یا خیر.
ویتامین و مواد معدنی
اگر کمبودهای تغذیه‌ای شدید باشند، دکتر یا متخصص تغذیه ممکن است توصیه کند که مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی مصرف کنید. ممکن است لازم باشد مقدار مواد زیر را در بدن تکمیل کنید:
- کلسیم
- فولات
- آهن
- ویتامین B-12
- ویتامین D
- ویتامین K
- روی
مکمل‌های ویتامین معمولا به شکل قرص تولید می‌شوند. اگر دستگاه گوارشی برای جذب ویتامین‌ها مشکل داشته باشد، دکتر ممکن است مصرف تزریقی را توصیه کند.
انواع غذا های شامل گلوتن
داروها برای کنترل التهاب روده
اگر روده کوچک به‌شدت آسیب دیده باشد، شاید دکتر برای کنترل التهاب استروئید تجویز کند. استروئیدها می‌توانند علائم و نشانه‌های شدید ناشی از بیماری سلیاک را همزمان با بهبود خفیف روده، کاهش دهند.
درماتیت هرپتیفورمیس: اگر دچار این نوع بثورات پوستی خارشدار و تاول‌گونه شده باشید که گاهی همراه بیماری سلیاک بروز می‌کند، دکتر ممکن است دارویی پوست (داپسون) همراه با رژیم غذایی فاقد گلوتن را توصیه کند.
اگر مبتلا به بیماری سلیاک تشخیص داده شوید، باید از مصرف هر گونه غذاهای حاوی گلوتن پرهیز کنید. از دکتر بخواهید شما را به متخصص تغذیه‌ای معرفی کند که می‌تواند به برنامه‌ریزی برای رژیم غذایی سالم فاقد گلوتن کمک کند.
در اینجا غذاهای حاوی گلوتن و فاقد گلوتن را که برای خوردن ضرری ندارند مرور می‌کنیم.
از مواد غذایی و نوشیدنی‌های حاوی مواد زیر پرهیز کنید:
- جو
- بلغور
- دوروم
- نشاسته
- آرد گندم سبوسدار
- جو سبزشده خشک
- چاودار
- سمولینا
- اسپلت (شکلی از گندم)
- تریتیکاله
- گندم
برچسب‌ها را بخوانید
غذاهای بسته‌بندی باید کنار گذاشته شوند مگر اینکه برچسب فاقد گلوتن و یا بدون مواد حاوی گلوتن داشته باشند. علاوه بر غلات، پاستا و محصولات پخته‌شده مثل نان، کیک، پای و کوکی، سایر غذاهای بسته‌بندی حاوی گلوتن عبارتند از:
- آبجو
- آب‌نبات
- آبگوشت‌ها
- گوشت مصنوعی یا غذاهای دریایی
- گوشت فرآورده
- سس سالاد و سس‌های دیگر، از جمله سس سویا
- طیور آماده
- سوپ
دانه‌های خاص مانند جو می‌تواند در طول فرآوری و کشت به گندم آلوده شده باشند. هنوز مشخص نیست که آیا جو برای بسیاری از افراد مبتلا به بیماری سلیاک مضر است یا خیر، اما پزشکان به طور کلی توصیه می‌کنند از محصولات جو پرهیز شود، مگر اینکه به طور خاص دارای برچسب فاقد گلوتن برروی بسته‌بندی باشند. گاهی حتی جو خالص می‌تواند برای افراد مبتلا به بیماری سلیاک مشکل‌ساز باشد.
غذاهای مجاز
بسیاری از غذاهای اساسی در رژیم غذایی فاقد گلوتن حضور دارند، از جمله:
- گوشت تازه، ماهی و مرغ در صورتی که با نان پوشیده نشده باشند، لایه خمیری نداشته باشند و در هیچ ترکیب مایعی خوابانده نشده باشند
- میوه‌ها
- بیشتر محصولات لبنی
- سیب‌زمینی
- سبزیجات
- شراب و نوشیدنی‌های تقطیری، شراب سیب و نوشیدنی‌های الکلی اسپیریت
- غلات و نشاسته مجاز در رژیم غذایی فاقد گلوتن عبارتند از:
- گل تاج خروس
- اروروت (قسمى گیاه نشاسته‌اى)
- گندم سیاه
- ذرت
- آرد ذرت
- آرد فاقد گلوتن (برنج، سویا، ذرت، سیب‌زمینی، حبوبات)
- چیپس ذرت خالص
- کینوآ
- برنج
- نشاسته مشتق از ریشه کاساو یا مانیوک
خوشبختانه برای دوستداران نان و پاستا که بیماری سلیاک دارند، محصولات زیادی در بازار موجودند که فاقد گلوتن هستند. اگر هیچ کدام از اینها را در نانوایی و یا فروشگاه مواد غذایی محلی خود پیدا نمی‌کنید، جستجوی آنلاین کنید. برای بسیاری از غذاهای حاوی گلوتن، جایگزین‌های فاقد گلوتن وجود دارد.
