کیست‌های تخمدان به کیسه‌های پر از مایع در داخل و یا روی سطح تخمدان اطلاق می شوند. زنان دو تخمدان دارند که هر کدام به اندازه و شکل بادام است و در دو طرف رحم قرار دارند. تخمکها در تخمدان‌ها رشد و نمو پیدا می‌کنند و در چرخه‌های ماهانه در طول سال‌های باروری آزاد می‌شوند.
بسیاری از زنان در برهه خاصی در طول زندگی دچار کیست تخمدان می‌شوند. بیشتر کیست‌های تخمدان ناراحتی بسیار کمی ایجاد می‌کنند و بی‌ضرر هستند. اکثر کیست‌های تخمدانی بدون درمان ظرف چند ماه برطرف می‌شوند.
با این حال، کیست‌های تخمدان، به‌ویژه آنهایی که پاره شدهاند، گاهی علائم جدی بروز می دهند. بهترین راه برای حفظ سلامت آشنایی با علائم بیماری است که شاید نشانگر مشکلی مهم‌تر باشد و همینطور برنامه‌ریزی برای انجام معاینات منظم برروی لگن خاصره.
بیشتر موارد کیست هیچ علامتی ندارند و خودبهخود بهبود می‌یابند. کیست‌های بزرگ تخمدان می‌توانند موجب شکم‌درد شوند. اگر کیست بزرگ به مثانه فشار وارد کند، شاید حس کنید بیشتر از قبل به ادرار کردن نیاز دارید چون ظرفیت مثانه کاهش می‌یابد.
علائم و نشانه‌های احتمالی کیست تخمدان، در صورت وجود، عبارتند از:
- درد لگن – درد خفیفی که شاید به پایین کمر و ران بزند
- درد لگن که مدت کوتاهی قبل از آغاز قاعدگی ماهانه و یا درست قبل از آن به پایان می‌رسد
- درد لگن در هنگام برقراری رابطه جنسی (مقاربت دردناک[۱])
- درد موقع دفع مدفوع و یا فشار بر روده
- تهوع، استفراغ یا حساسیت پستان‌ها شبیه دوران بارداری
- پُرشدگی یا سنگینی در شکم
- فشار بر مثانه که باعث ادرار مکرر و یا مشکل تخلیه کامل مثانه می‌شود
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
در شرایط زیر، به دنبال مراقبت پزشکی فوری باشید:
- درد ناگهانی و شدید شکم یا لگن
- درد همراه با تب یا استفراغ
این علائم و نشانه‌ها یا موارد شوک‌آور مانند سرما، پوست سرد و مرطوب، تنفس تُند و سبکی سر یا ضعف، نشانگر وضعیتی اضطراری هستند و می‌بایست بلافاصله به پزشک مراجعه کنید.
بیشتر کیست‌های تخمدان در نتیجه‌ی عملکرد طبیعیِ چرخه قاعدگی بوجود می‌آیند که به نام کیست عملکردی شناخته شدهاند. انواع دیگر کیست‌ها چندان رایج نیستند.
کیست عملکردی
تخمدان به طور معمول هر ماه ساختارهای کیسه‌مانندی به نام فولیکول را رشد می‌دهد. فولیکول‌ها به تولید هورمون استروژن و پروژسترون می‌پردازند و هنگام تخمک‌گذاری، تخمک آزاد می‌کنند. گاهی یک فولیکول طبیعی ماهانه همچنان به رشد ادامه می‌دهد. وقتی چنین اتفاقی می‌افتد، یک کیست عملکردی نامیده می‌شود. دو نوع کیست عملکردی وجود دارد:
- کیست فولیکولار. در اطراف نقطه میانیِ چرخه قاعدگی، یک تخم از داخل فولیکول بیرون می‌زند و در جستجوی اسپرم و لقاح، به انتهای لوله فالوپ حرکت می‌کند. کیست فولیکولار زمانی آغاز می‌شود که اشتباهی صورت می‌گیرد و فولیکول نمی‌تواند پاره شود یا تخم خود را آزاد کند. در عوض، به رشد ادامه می‌دهد و تبدیل به کیست می‌شود.
- کیست جسم زرد. هنگامی که فولیکول تخمش را آزاد می‌کند، فولیکول پاره برای لقاح شروع به تولید مقادیر زیادی استروژن و پروژسترون می‌کند. فولیکول در این حالت، جسم زرد نامیده می‌شود. با این حال، شکاف گریزِ تخم مسدود می‌شود و مایع انباشته در داخل فولیکول باعث گسترش جسم زرد به کیست می‌گردد.
یک داروی باروری بنام کلومیفن (کلومید، سِروفین) که برای القاء تخمک‌گذاری مصرف می‌شود، خطر شکل‌گیری کیست جسم زرد پس از تخمک‌گذاری را افزایش می‌دهد. این کیست‌ها به هیچ وجه حاملگی را تهدید یا پیشگیری نمی‌کنند.
کیست‌های عملکردی معمولا بی‌ضرر هستند، به ندرت باعث درد می‌شوند و اغلب در عرض دو یا سه چرخه قاعدگی خودبهخود ناپدید می‌شوند.
کیست‌های دیگر
برخی از انواع کیست‌ها به عملکرد طبیعیِ چرخه قاعدگی مربوط نیستند. این کیست‌ها عبارتند از:
- کیست دِرموئید. این کیست‌ها شاید حاوی بافت باشند، مانند مو، پوست و دندان، چون از سلول‌هایی تشکیل می‌شوند که تخم انسانی تولید می‌کنند. کیست درموئید به‌ندرت سرطانی می‌شود.
- کیست‌آدِنوما[۲]. این کیست‌ها از بافت تخمدان شکل می‌گیرند و ممکن است با مایعی آبکی یا مواد مُخاطی پُر شده باشند.
- اندومتریوما. این کیست‌ها به دنبال اندومتریوز رخ می‌دهند، یعنی بیماری که سلول‌های پوشش درونی رحم (آندومتر) در بیرون از رحم رشد می‌کنند. بخشی از این بافت شاید به تخمدان وصل شود و نوعی زائده بوجود آورد.
کیست‌های درموئید و کیست‌آدِنوما می‌توانند بسیار بزرگ شوند و تخمدان را به خارج از موقعیت معمولی آن در لگن برانند. این می‌تواند احتمال پیچش دردناکِ تخمدان معروف به چرخش تخمدان[۳] را افزایش دهد.
بعضی زنان به انواع نادرتر کیست دچار می‌شوند که علائمی بروز نمی‌دهد، اما پزشک در طول معاینه لگنی حتماً متوجه می‌شود. توده‌های تخمدان کیستیک که پس از یائسگی بوجود می‌آیند شاید سرطانی (بدخیم) باشند. به همین دلیل معاینه لگنی می‌بایست به طور منظم انجام شود.
عوارض نادر مرتبط با کیست تخمدان عبارتند از:
- چرخش تخمدان. کیست‌هایی که بزرگ می‌شوند باعث راندن تخمدان به بیرون از موقعیت معمولی در لگن می‌شوند. به همین خاطر، احتمال پیچش دردناک یا همان چرخش تخمدان افزایش می‌یابد.
- پارگی. کیستی که پاره شود موجب درد شدید و خونریزی داخلی خواهد شد.
اولین ملاقات پزشکی شما به احتمال زیاد با ارائه‌دهنده مراقبت‌های اولیه یا پزشک متخصص در زمینه ناراحتی‌های زنان خواهد بود.
از آنجایی که قرار ملاقات بسیار کوتاه می‌شود و به یاد سپردن تمام موضوعاتی می‌خواهید در میان بگذارید دشوار است، پیش از رفتن به مطب آمادگی کسب کنید.
به طور معمول، پزشکان چندین سوال مختلف برای تشخیص بیماری و کمک به تصمیم‌های مدیریتی خواهند پرسید:
- اندازه. چقدر بزرگ است؟
- ترکیب. آیا از مواد مایع، جامد و یا مخلوط پُر شده است؟ کیست‌های مایع سرطانی نیست. کیست‌های جامد یا مخلوطی از مایع و جامد شاید به ارزیابی بیشتری نیاز داشته باشند تا احتمال سرطان تعیین شود.
برای شناسایی نوع کیست، پزشک شاید تست‌ها یا رویه‌های پزشکی زیر را انجام دهد:
- تست حاملگی. تست حاملگی مثبت ممکن است حاکی از این باشد که کیست از نوع جسم زرد است، یعنی زمانی بوجود می‌آید که فولیکول پاره پس از آزادسازی تخم، پر از مایع می‌شود.
- سونوگرافی لگن. در این روش، یک دستگاه میله‌مانند (مبدل) به ارسال و دریافت امواج فراصوتی ( فرکانس بالا) می‌پردازد تا تصویری از رحم و تخمدان بر روی صفحه نمایشگر ویدئویی ایجاد شود. پزشک سپس تصویر را برای تایید حضور کیست، کمک به شناسایی محل آن و تعیین اینکه آیا جامد، مایع و یا مخلوط است مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد.
- لاپاروسکوپی. با بهره‌گیری از لاپاراسکوپ، یک ابزار باریک و روشن از طریق برشی کوچک به درون شکم‌تان فرستاده می‌شود تا پزشک بتواند تخمدان را ببینید و کیست تخمدان را حذف کند. در طول این عمل جراحی، به بیهوشی نیاز خواهید داشت.
- آزمایش خون CA 125. سطح یک پروتئین خونی بنام آنتی‌ژن سرطان ۱۲۵ (CA 125) اغلب در زنان مبتلا به سرطان تخمدان افزایش می‌یابد. چنانچه کیست تخمدانی داشته باشید که نیمه‌جامد باشد، در معرض خطر بالایی برای ابتلا به سرطان تخمدان خواهید بود و پزشک میزان CA 125 در خون‌تان را آزمایش می‌کند تا مشخص شود آیا کیست می‌تواند سرطانی شود یا خیر. میزان بالای CA 125 گاهی در شرایط غیر‌سرطانی، مانند اندومتریوز، فیبروئید رحم و بیماری التهابی لگن نیز رخ می‌دهد.
شیوه درمان بستگی به سن، نوع و اندازه کیست و نشانه‌های بیماری دارد. پزشک احتمالاً موارد زیر را پیشنهاد خواهد داد:
- انتظار و مراقب. در بسیاری از موارد، باید صبر کنید و دوباره معاینه شود تا ببینید آیا کیست در عرض چند ماه خودبهخود از بین می‌رود. این گزینه به طور معمول، صرف نظر از سنی که دارید، در صورتی مناسب است که هیچ علائمی از بیماری ندارید و سونوگرافی نشان می‌دهد که یک کیست کوچک پر از مایع دارید. پزشک به احتمال زیاد توصیه می‌کند که آزمایش پیگیری با فراصوت لگن در فواصل دوره‌ای منظم انجام دهید تا مشخص شود آیا کیست از لحاظ اندازه تغییر کرده یا خیر.
- قرصهای جلوگیری از حاملگی. پزشک شاید قرصهای جلوگیری از بارداری را برای کاهش احتمال بروز کیست جدید در چرخه قاعدگی بعدی توصیه کند. قرصهای ضدبارداری خوراکی این مزیت افزوده را دارند که به طور قابل توجهی خطر ابتلا به سرطان تخمدان را کاهش می‌دهند، یعنی هر چه به مدت طولانی‌تری قرصهای ضدبارداری مصرف کنید، خطر سرطان کمتر خواهد شد.
- جراحی. پزشک شاید در صورتی پیشنهاد حذف کیست را دهد که بسیار بزرگ شده باشد، شباهتی به کیست عملکردی نداشته باشد، در حال رشد باشد و یا در طول دو یا سه چرخه قاعدگی همچنان ادامه داشته باشد. کیست‌هایی که باعث درد یا سایر علائم شوند برای چنین جراحی مناسب هستند.
برخی از کیست‌ها را می‌توان بدون از بین بردن تخمدان در روشی معروف بنام سیستکتومی تخمدان برداشت. در برخی شرایط، پزشک شاید پیشنهاد دهد تخمدان مبتلا از بین برده شود و دیگری طی روشی بنام اوفورکتومی[۴] دست‌نخورده باقی بماند.
با این حال، چنانچه توده کیستیک سرطانی باشد، پزشک به احتمال زیاد هیسترکتومی (بیرون آوردن کامل رحم) را به علاوه از بین بردن هر دو تخمدان، لوله‌های فالوپ و رحم توصیه خواهد کرد. پزشک همچنین به احتمال زیاد عمل جراحی را زمانی توصیه می‌کند که توده کیستیک پس از یائسگی در تخمدان بوجود آمده باشد.
اگرچه هیچ راه قطعی برای جلوگیری از رشد کیست‌های تخمدانی وجود ندارد، اما معاینات منظم برروی لگن خاصره می‌تواند راه مفیدی برای نظارت مطمئن و تشخیص به‌موقع تغییرات تخمدان باشد. بعلاوه، نسبت به تغییرات در چرخه ماهانه خود هشیار باشید، از جمله علائمی که ممکن است همراه قاعدگی غیرمعمولی رخ دهند و یا بیش از چند چرخه باقی بمانند. در مورد هر گونه تغییر نگران‌کننده حتماً با پزشک صحبت کنید.
[۱] dyspareunia
[۲] Cystadenoma
[۳] ovarian torsion
[۴] oophorectomy
