کم‌خونی نوعی بیماری است که فرد مبتلا به آن، به اندازه کافی سلولهای قرمز خون سالم برای حمل اکسیژن لازم به بافت‌های بدن را ندارد. ابتلا به کم‌خونی ممکن است احساس خستگی و ضعف به فرد بدهد. کم‌خونی اشکال فراوانی دارد که هریک ناشی از علت خاصی است. از دست دادن خون شایع‌ترین علت کم‌خونی است. این بیماری می‌تواند موقتی یا طولانی‌مدت بوده و از خفیف تا شدید متغیر باشد.
شیوههای درمانیِکم‌خونی شامل مصرف مکمل‌ها تا انجام رویه‌های بالینی است. شاید بتوانید با پیروی از رژیم غذایی سالم و متنوع از برخی انواع کم‌خونی پیشگیری کنید. اگر گمان می‌کنید کم‌خونی دارید، حتماً به پزشک مراجعه نمایید، چون کم‌خونی می‌تواند نشانه‌ای از بیماریهای جدی باشد.
علائم کم‌خونی به علت آن بستگی دارد اما شامل موارد زیر می‌شود:
- خستگی
- ضعف
- پوست رنگ‌پریده
- ضربان قلب سریع یا نامنظم
- نفس‌تنگی
- درد قفسه‌سینه
- سرگیجه
- مشکلات شناختی
- سردی دست‌ها و پاها
- سردرد
کم‌خونی در ابتدا آنقدر خفیف است که نادیده گرفته می‌شود. اما علائم آن با وخیم‌تر شدن کم‌خونی افزایش می‌یابد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
چنانچه به دلایلی غیرقابل توضیح احساس خستگی می‌کنید، از پزشک خود وقت ملاقات بگیرید. برخی از انواع کم‌خونی مانند کم‌خونی ناشی از فقر آهن یا کمبود ویتامین B-12رایج هستند.
خستگی علاوه بر کم‌خونی علل دیگری نیز دارد، بنابراین فرض نکنید که اگر خسته هستید حتماً دچار کم‌خونی شده‌اید.
میزان پایین هموگلوبین که نشان‌دهنده کم‌خونی است، یک مشکل موقتی تلقی می‌شود که با خوردن غذاهای غنی از آهن یا مصرف مولتی‌ویتامین حاوی آهن رفع می‌شود. همچنین شاید یک علامت هشداردهنده از خونریزی در بدن‌تان باشد که باعث کمبود آهن شده است.
اگر به شما گفته می‌شود که به خاطر هموگلوبین پایین نمی‌توانید خون اهدا کنید، یک وقت ملاقات با پزشک بگذارید.
کم‌خونی زمانی بروز میکند که:
- بدن‌تان به اندازه کافی گلبولهای قرمز خون نمی‌سازد
- خونریزی آنقدر سریع باعث از دست رفتن سلولهای قرمز خون می‌شود که جبرانش غیرممکن است
- بدن‌تان سلولهای قرمز خون را نابود میکند
عمکلرد سلولهای قرمز خون
بدن شما سه نوع سلول خونی می‌سازد: سلولهای سفید خون برای مبارزه با عفونت، پلاکت‌ها برای کمک به لختگی خون و سلولهای قرمز برای حمل اکسیژن در سراسر بدن. سلولهای قرمز خون حاوی هموگلوبین (پروتئین قرمز غنی از آهن که باعث رنگ قرمز خون است) هستند. هموگلوبین، گلبولهای قرمز خون را قادر می‌سازد که اکسیژن را از ریه‌ها به تمام نقاط بدن حمل کنند و دی‌اکسیدکربن را از دیگر قسمت‌های بدن به ریه‌ها برسانند تا بازدم به‌راحتی انجام شود.
بیشتر سلولهای خونی از جمله سلولهای قرمز خون به طور منظم در مغز استخوان (ماده‌ی اسفنجی قرمز رنگ که درون حفره‌های استخوان‌های بزرگ بدن قرار دارد) تولید می‌شوند.
علل انواع رایج کم‌خونی
- کم‌خونی ناشی از فقر آهن. این نوع کم‌خونی با کمبود عنصر آهن در بدن بروز میکند. مغز استخوان برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. بدون آهن کافی بدن نمی‌تواند هموگلوبین مورد نیاز را برای سلولهای قرمز خون تولید کند. این نوع کم‌خونی اغلب با از دست دادن خون (مثلا” از طریق خونریزی قاعدگی، زخم معده، سرطان یا پولیپ در دستگاه گوارش) رخ میدهد. استفاده طولانی‌مدت از آسپرین یا داروهای موسوم به داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAID)نیز می‌تواند یکی دیگر از عوامل باشد.
- کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین، همچنین معروف به کم‌خونی مهلک. بدن به فولات و ویتامین B-12 برای تولید تعداد کافی سلولهای قرمز خون سالم نیاز دارد. رژیم غذایی فاقد این مواد و سایر مواد مغذی کلیدی می‌تواند باعث کاهش تولید سلولهای قرمز خون شود. بعلاوه، برخی از افراد به اندازه کافی B-12 مصرف می‌کنند، اما بدن‌شان قادر به گوارش ویتامین نیست. این امر به کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین منجر می‌شود.
- کم‌خونی ناشی از بیماری مزمن. برخی بیماریهای مزمن مانند سرطان، ایدز، ورم‌مفاصل روماتیسمی، بیماری کرون و سایر بیماریهای التهابی مزمن می‌توانند در تولید سلولهای قرمز خون تداخل ایجاد کنند و به کم‌خونی منجر شوند. نارسایی کلیوی نیز می‌تواند باعث کم‌خونی شود.
- کم‌خونی آپلاستیک. این نوع کم‌خونیِ نادر و مرگبار با کاهش توانایی مغز استخوان برای تولید سلولهای قرمز خون ایجاد می‌شود. علل کم‌خونی آپلاستیک شامل عفونت، داروها و بیماریهای خودایمنی می‌باشد.
- کم‌خونی مرتبط با بیماری مغز استخوان. انواع بیماری‌ها مانند سرطان‌خون، میلودیسپلازیا یا میلوفیبروزیز می‌تواند با تأثیرگذاری برروی تولید خون در مغز استخوان باعث کم‌خونی گردد. اثرات این نوع سرطان و اختلالات شبه‌سرطان از تغییر خفیف در تولید خون شروع می‌شود و به خاموشی کامل و مرگبار فرایند خون‌سازی می‌رسد. سایر سرطان‌های خون و مغز استخوان مانند میلوم چندگانه، اختلالات میلوپرولیفراتیو و لنفوم نیز باعث کم‌خونی می‌شوند.
- کم‌خونی همولیتیک. این گروه از کم‌خونی زمانی ایجاد می‌شود که سلولهای قرمز خون آنقدر سریع نابود می‌شوند که مغز استخوان دیگر نمی‌تواند جبران کند. بیماریهای خونی خاصی باعث افزایش تخریب سلولهای قرمز خون می‌شوند. ممکن است کم‌خونی همولیتیک به ارث برسد و یا در مراحل بعدی زندگی پیشرفت کند.
- کم‌خونی داسی‌شکل. فرم ناقص هموگلوبین باعث این نوع کم‌خونی ارثی و گاهی‌جدی می‌شود که سلولهای قرمز خون را مجبور میکند به شکل غیرطبیعی هلال (داس) دربیایند. این سلولهای قرمز خون با شکل نامتعارف بطور زودرس می‌میرند و به کمبود مزمن سلولهای قرمز خون منجر می‌شوند.
- سایر کم‌خونی‌ها. چندین شکل نادر دیگر از کم‌خونی، مانند تالاسمی و کم‌خونی ناشی از هموگلوبین معیوب وجود دارد.
عوامل زیر می‌توانند فرد را در معرض افزایش خطر کم‌خونی قرار دهند:
- رژیم غذایی فاقد برخی ویتامین‌ها مانند، ویتامین B-12، فولات و آهن است.
- اختلالات روده‌ای. اختلال روده که بر جذب مواد مغذی در روده کوچک تأثیر می‌گذارد (مانند بیماری سلیاک و بیماری کرون) فرد را در معرض خطر کم‌خونی قرار میدهد. برداشتن ضایعه از طریق عمل جراحی برروی بخش‌هایی از روده کوچک که مواد غذایی را جذب میکند نیز می‌تواند به کمبود مواد مغذی و کم‌خونی منجر شود.
- قاعدگی. به طور کلی، زنانی که یائسگی را تجربه نکرده‌اند بیشتر از مردان و زنان پس از گذراندن دوره یائسگی در معرض خطر کم‌خونی ناشی از فقر آهن قرار دارند؛ زیرا قاعدگی باعث از دست دادن سلولهای قرمز خون می‌شود.
- بارداری. اگر باردار هستید، بیشتر در خطر ابتلا به کم‌خونی فقر آهن قرار دارید، چون ذخایر آهن بدن‌تان باید موجب افزایش حجم خون شود و منبعی از هموگلوبین برای نوزاد در حال رشد فراهم کند.
- ناراحتی‌های مزمن. به عنوان مثال، اگر دچار سرطان، نارسایی کلیه یا کبد و یا بیماری مزمن دیگری هستید، شاید در معرض خطر کم‌خونی ناشی از بیماریهای مزمن قرار داشته باشید. این شرایط می‌تواند به کمبود سلولهای قرمز خون منجر شود.
- سابقه خانوادگی. اگر در خانواده شما سابقه کم‌خونی ارثی مانند نوع داسی‌شکل آن وجود دارد، شاید بیشتر در خطر ابتلا به این بیماری قرار داشته باشید. بهتر است با یک مشاور ژنتیک درباره میزان خطر و نوع خطراتی که ممکن است به فرزندان‌تان منتقل شود مشورت کنید.
- عوامل دیگر. سابقه عفونت‌های خاص، بیماریهای خون و اختلالات خودایمنی، اعتیاد به الکل، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی و مصرف برخی داروها می‌تواند بر تولید سلولهای قرمز خون تاثیر بگذارد و منجر به کم‌خونی شود.
چنانچه بیماری کم‌خونی درمان نشود، موجبات عوارض متعددی را فراهم می کند، از جمله:
- خستگی شدید. وقتی کم‌خونی به اندازه کافی شدید باشد، آنقدر احساس خستگی می‌کنید که هیچکدام از کارهای روزانه را نمی‌توانید به انجام برسانید. حتی ممکن است آنقدر خسته باشید که به کار یا بازی نپردازید.
- مشکلات قلبی. کم‌خونی می‌تواند به ضربان سریع یا نامنظم قلب منجر شود. وقتی دچار کم‌خونی می‌شوید، قلب باید خون بیشتری برای جبران کمبود اکسیژن پمپاژ کند. این امر حتی می‌تواند به نارسایی احتقانی قلب نیز منجر شود.
- مرگ. برخی از انواع کم‌خونی‌های ارثی مانند نوع داسی‌شکل آن می‌توانند وخیم تر گردیده و با عوارض مرگآور همراه شوند. از دست دادن سریع مقدار زیادی خون به پیامدهای شدید، وخیم و حتی کشنده منجر می‌شود.
اگر مبتلا به نوعی کم‌خونی مانند آپلاستیک و یا کم‌خونی ناشی از بیماریهای دیگر تشخیص داده شده‌اید که نیاز به درمان‌های پیچیده‌تر دارد، بهتر است به یک پزشک متخصص در زمینه اختلالات خونی مراجعه کنید.
- اطلاعات شخصی کلیدی را فهرست کنید، از جمله هر گونه استرس عمده و یا تغییرات اخیر در زندگی.
- فهرستی از تمام داروهای درمانی تهیه کنید، از جمله ویتامین‌ها یا مکمل‌هایی که مصرف می‌کنید و باید به پزشک نشان دهید.
چه انتظاراتی باید از پزشک داشته باشید:
برای تشخیص کم‌خونی، پزشک موارد زیر را توصیه خواهد کرد:
- معاینه بالینی. در طول معاینه بالینی، پزشک به ضربان قلب و تنفس‌تان گوش میدهد. همچنین ممکن است دست‌هایش را بر روی شکم‌تان قرار دهد تا اندازه کبد و طحال را تخمین بزند.
- شمارش کامل سلولهای خونی[۱] یا.CBC این آزمایش برای شمارش تعداد سلولهای خون در یک نمونه از خون شما صورت می‌گیرد. برای بررسی کم‌خونی، پزشک به میزان سلولهای قرمز موجود در خون (هماتوکریت) و هموگلوبین توجه خواهد کرد. مقادیر عادی هماتوکریت بزرگسالان، در آزمایشات یا شیوههای مختلف پزشکی متفاوت است، اما به طور کلی بین ۴۰ تا ۵۲درصد برای مردان و ۳۵ تا ۴۷درصد برای زنان پیش‌بینی می‌شود. مقدار عادی هموگلوبین بزرگسالان به طور کلی ۱۴ تا ۱۸ گرم در هر دسی‌لیتر برای مردان و ۱۲ تا ۱۶ گرم در هر دسی‌لیتر برای زنان می‌باشد.
- تستی برای تعیین اندازه و شکل سلولهای قرمز خون. برخی از سلولهای قرمز خون نیز ممکن است به خاطر اندازه، شکل و رنگ غیرمعمول مورد بررسی قرار بگیرند. انجام این کار به تشخیص دقیق بیماری کمک خواهد کرد. به عنوان مثال، در کم‌خونی ناشی از فقر آهن، سلولهای قرمز خون کوچکتر و رنگ‌پریده‌تر از حد طبیعی هستند. سلولهای قرمز خون در کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین بزرگ‌تر و در تعداد کمتری دیده می‌شوند.
تست‌های تکمیلی
اگر مبتلا به کم‌خونی تشخیص داده شده باشید، پزشک به منظور تعیین علت زمینه‌ای، چند آزمایش تکمیلی تجویز خواهد کرد.
به عنوان مثال، کم‌خونی ناشی از فقر آهن می‌تواند ناشی از پولیپ‌های خوش‌خیم در روده بزرگ، سرطان روده بزرگ و یا تومورها باشد.
شاید در مواردی لازم باشد نمونه‌ای از مغز استخوان‌تان برای تشخیص کم‌خونی مورد بررسی قرار بگیرد.
درمان کم‌خونی به علت آن بستگی دارد.
- کم‌خونی ناشی از فقر آهن. این شکل از کم‌خونی با تغییر رژیم غذایی و مکمل‌های آهن درمان می‌شود. چنانچه علت زمینه‌ای فقر آهن از دست دادن خون (به جای قاعدگی) باشد، منبع خونریزی باید مکان‌یابی و متوقف گردد. برای این کار ممکن است به جراحی نیاز پیدا کنید.
- کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین. کم‌خونی ناشی از فقر اسید فولیک و ویتامین C با مصرف مکمل‌های غذایی و افزایش این مواد مغذی در رژیم غذایی درمان می‌شود. اگر دستگاه گوارش‌تان برای جذب ویتامین B-12 موجود در مواد غذایی که می‌خورید مشکل دارد شاید ویتامین B-12 بصورت تزریقی دریافت کنید.
- کم‌خونی ناشی از بیماری مزمن. هیچ شیوه درمانی خاصی برای این نوع کم‌خونی وجود ندارد. پزشکان بیشتر برروی درمان بیماری زمینه‌ای تمرکز می‌کنند. اگر علائم شدید شود، انتقال خون و یا تزریق اریتروپویتین مصنوعی (هورمونی که به طور معمول توسط کلیه‌ها تولید می‌شود) به تحریک تولید سلولهای قرمز خون رفع خستگی کمک خواهد کرد.
- کم‌خونی آپلاستیک. درمان این نوع کم‌خونی شامل انتقال خون برای افزایش میزان سلولهای قرمز خون می‌شود. چنانچه مغز استخوان‌تان بیمار شده باشد و نتواند سلولهای خونی سالم بسازد، به پیوند مغز استخوان نیاز خواهید داشت.
- کم‌خونی مرتبط با بیماری مغز استخوان. درمان این بیماریهای مختلف شامل داروی ساده، شیمی‌درمانی یا پیوند مغز استخوان می‌باشد.
- کم‌خونی همولیتیک. مدیریت درمانی برای کم‌خونی همولیتیک شامل اجتناب از داروهای مشکوک، درمان عفونت‌های مرتبط و مصرف داروهای سرکوب‌کننده دستگاه ایمنی بدن می‌شود، چون ممکن است به سلولهای قرمز خون حمله کرده باشد. بسته به شدت کم‌خونی، انتقال خون یا پلاسمافرسیس نیز ضروری می‌شود. پلاسمافرسیس در واقع روشی برای تصفیه خون است. در موارد خاص، حذف طحال می‌تواند مفید باشد.
- کم‌خونی داسی‌شکل. شیوه درمانی این نوع کم‌خونی ممکن است شامل دریافت اکسیژن، داروی تسکین درد و مایعات خوراکی و وریدی برای کاهش درد و جلوگیری از عوارض بیماری باشد. پزشکان همچنین تزریق خون، مکمل‌های اسیدفولیک و آنتی‌بیوتیک را توصیه می‌کنند. پیوند مغز استخوان ممکن است روش درمانی موثری در برخی شرایط تلقی شود. یک داروی ضدسرطان به نام هیدروکسی اوره نیز برای درمان کم‌خونی داسی‌شکل استفاده می‌شود.
- تالاسمی. این نوع کم‌خونی ممکن است از طریق تزریق خون، مکمل‌های اسیدفولیک، حذف طحال (اسپلنکتومی)، پیوند مغز استخوان و یا داروهای دیگری درمان شود.
یک رژیم غذایی غنی از ویتامین انتخاب کنید
بسیاری از انواع کم‌خونی قابل پیشگیری است. با این حال، می‌توان با انتخاب یک رژیم غذایی حاوی انواع ویتامین‌ها و مواد مغذی به جلوگیری از کم‌خونی آهن و کمبود ویتامین کمک کرد:
- آهن. غذاهای غنی از آهن عبارتند از گوشت گاو و سایر گوشت‌ها، لوبیا، عدس، غلات سرشار از آهن، سبزیجات برگ سبز تیره و میوه‌های خشک.
- فولات. این ماده مغذی و شکل‌های مصنوعی اسید فولیک آن در مرکبات و آب‌میوه‌ها، موز، سبزیجات برگ سبز تیره، حبوبات، نان غنی، غلات و ماکارونی یافت می‌شود.
- ویتامین B-12 این ویتامین به طور طبیعی در گوشت و فراورده های لبنی یافت می‌شود. همچنین به برخی از غلات، حبوبات و محصولات سویا مانند شیر سویا افزوده می‌شود.
- ویتامین C. غذاهای حاوی ویتامین C مانند مرکبات، خربزه و انواع توت به افزایش جذب آهن کمک می‌کنند.
[۱] •Complete Blood Count
