ضربه مغزی در واقع به آسیب‌دیدگی یا جراحت مغز در اثر ضربه به سر (تروماتیک) اطلاق می شود که چگونگی عملکرد مغز را تغییر می‌دهد. اثرات آن معمولا موقتی است، اما شامل سردرد و مشکلات تمرکز، حافظه، تعادل و هماهنگی بدن می‌شود.
اگرچه ضربه مغزی معمولا به خاطر برخورد شیء به سر ایجاد می‌شود، اما در برخی موارد، به دنبال تکان‌های شدید سر و قسمت بالایی بدن نیز رخ می‌دهد. این صدمات می‌تواند موجبات از دست دادن هوشیاری را فراهم کند، اما اکثر ضربه‌های مغزی این گونه نیستند. به همین دلیل، برخی افراد بدون اینکه متوجه باشند دچار ضربه مغزی می‌شوند.
ضربه مغزی بسیار شایع است، به‌خصوص اگر ورزشی پُربرخورد انجام می‌دهید، اما هر ضربه مغزی تا حدی به مغز صدمه می‌زند. درمان صحیح چنین آسیبی به زمان و استراحت نیاز دارد. اغلب صدمات مغزی ناشی از ضربه خفیف به سر می باشد و فرد معمولا به طور کامل بهبود می‌یابد.
علائم و نشانه‌های ضربه مغزی می‌تواند نامحسوس باشد و بلافاصله آشکار نشود. علائم شاید چند روز، چند هفته و یا حتی بیشتر طول بکشد.
علائم متداول پس از یک آسیب‌دیدگی مغزی تروماتیک عبارتند از سردرد، از دست دادن حافظه (فراموشی) و سردرگمی. فراموشی معمولا” شامل از دست دادن حافظه درباره رویداد منجر به ضربه مغزی می‌شود.
علائم و نشانه‌های ضربه مغزی علاوه بر فراموشی، شامل موارد زیر می‌شود:
- سردرد یا احساس فشار در سر
- از دست دادن موقت هوشیاری
- سردرگمی و یا احساسی شبیه گرفتاری در مه
- سرگیجه یا “آلبالوگیلاس چیدن”
- وزوز گوش
- تهوع
- استفراغ
- گفتار ناشمرده
- پاسخگویی دیر به سوالات
- چهره خیره
- خستگی
برخی از نشانه‌های ضربه مغزی ممکن است فوری یا با چند روز تاخیر پس از آسیب‌دیدگی بروز کنند، از جمله:
- ناراحتی‌های تمرکز و حافظه
- زودرنجی و سایر تغییرات شخصیتی
- حساسیت به نور و صدا
- اختلالات خواب
- مشکلات تنظیم روانی و افسردگی
- اختلالات چشایی و بویایی
علائم بیماری در کودکان
ضربه به سر در خردسالان بسیار معمول است. اما تشخیص ضربه مغزی در نوزادان و کودکان کمی دشوارتر است، چون شاید قادر نباشند مشکل‌شان را مطرح کنند. سرنخ‌های غیرکلامی یک ضربه مغزی عبارتند از:
- چهره خیره
- بیحالی و خستگی زودهنگام
- تحریک‌پذیری و زودرنجی
- از دست دادن تعادل و پیاده‌روی لرزان
- گریه بیش از حد
- تغییر در الگوهای غذا خوردن یا خوابیدن
- عدم علاقه به اسباب‌بازی‌های دوست‌داشتنی
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
در شرایط زیر، ظرف ۱ تا ۲ روز به پزشک مراجعه کنید:
- شما یا فرزندتان دچار ضربه به سر شده‌اید، حتی اگر مراقبت‌های اورژانسی نیاز نباشد
«آکادمی اطفال آمریکا» توصیه می‌کند که چنانچه هر شیء بزرگ‌تر از لامپ چراغ به سر کودک‌تان برخورد کرد، حتماً برای مشاوره با پزشک اطفال تماس بگیرید.
اگر فرزندتان هیچ نشانه‌ای از آسیب جدی به سر ندارد و همچنان هشیار باقی مانده، بطور عادی حرکت می‌کند و پاسخ می‌دهد، آسیب‌دیدگی احتمالا خفیف است و معمولا به آزمایش‌های بیشتر نیاز ندارد. در این مورد، اگر فرزندتان می‌خواهد چرت بزند، ایرادی ندارد، اجازه دهید کمی بخوابد. اگر نشانه‌های نگران‌کننده بیماری بعداً بروز کند، به دنبال مراقبت‌های اضطراری باشید.
برای آن دسته از بزرگسالان یا کودکان که دچار آسیب‌دیدگی از ناحیه سر شده و علائم زیر را دارند به دنبال مراقبت‌های اضطراری باشید:
- استفراغ مکرر
- از دست دادن هوشیاری به مدت بیش از ۳۰ ثانیه
- سردرد که به مرور زمان بدتر می‌شود
- تغییر در رفتار یا خلق و خوی
- تغییر در هماهنگی جسمانی
- سردرگمی و یا حس گمگشتگی، از قبیل نشناختن اطرافیان و مکان‌ها
- گفتار ناشمرده و یا بسیار غیرمعمول
سایر علائم عبارتند از:
- تشنج
- آشفتگی در بینایی و حالت چشم‌ها، مانند اتساع مردمک و اندازه نابرابر دو مردمک
- سرگیجه طولانی یا عودکننده
- مشکل آشکار در عملکرد ذهنی و یا حرکتی
- علائمی که به مرور زمان وخیم‌تر می‌شود
- برخورد اشیاء بزرگ به سر و یا کبودی در نواحی به جز پیشانی در خردسالان زیر ۱۲ ماهگی
ورزشکاران
هیچ کس نباید تا زمانیکه علائم و نشانه‌های ضربه مغزی وجود دارد به انجام بازی و یا فعالیت شدید بازگردد.
کارشناسان توصیه می‌کنند که هر ورزشکار مشکوک به ضربه مغزی تا زمانی که توسط مراقبان بهداشتی حرفه‌ای مورد ارزیابی پزشکی قرار نگرفته باشد نباید به بازی برگردد و همینطور در همان روزی که آسیب به سر وارد شده نباید تمرین ورزشی انجام دهد. کودکان و نوجوانان باید توسط یک مراقبت بهداشتی حرفه‌ای و آموزش‌دیده در زمینه ضربه مغزی اطفال مورد بررسی قرار بگیرند.
مغز انسان به اندازه ژلاتین استحکام دارد، یعنی به واسطه لایه‌ای بسیار نرم از جنس مایع مغزی نخاعی در داخل جمجمه، در برابر برخوردها و تکان‌های روزمره محافظت می‌شود. ضربه‌ای خشن به سر و گردن و یا نیم‌تنه بالایی باعث به جلو و عقب لغزیدن شدید مغز برروی دیواره‌های درونی جمجمه می‌شود.
شتاب و یا کاهش سرعت ناگهانی در سر، ناشی از حوادث خاصی مانند تصادف اتومبیل و یا لرزش شدید نیز به آسیب مغزی منجر می‌شود.
این جراحات معمولا برای دوره‌ای کوتاه بر عملکرد مغز تأثیر می‌گذارند، و باعث بروز علائم و نشانه‌های ضربه مغزی می‌شوند.
آسیب مغزی از این نوع ممکن است به خونریزی در داخل یا اطراف مغز منجر شود، که علائمی مانند خواب‌آلودگی و سردرگمی طولانی‌مدت بلافاصله پس از آسیب‌دیدگی و یا بعدها به همراه دارد.
چنین خونریزی در مغز می‌تواند کشنده باشد. به همین دلیل هر کسی که با آسیب مغز روبرو می‌شود، اگر علایم بدتر شوند، باید تا ساعت‌ها بعد تحت نظارت یا مراقبت اضطراری بماند.
عواملی احتمالی که خطر ابتلا به ضربه مغزی را افزایش می‌دهند عبارتند از:
- شرکت در یک ورزش پرخطر، مانند هاکی، فوتبال، راگبی، بوکس و یا سایر ورزش‌های پربرخورد. میزان خطر زمانی بیشتر می‌شود که تجهیزات ایمنی مناسب و نظارت کافی وجود ندارد.
- حضور در یک تصادف رانندگی
- حضور در تصادف با عابرپیاده و یا دوچرخه‌سوار
- خدمت سربازی در جنگ
- قربانی شدن در اذیت و آزار جسمی
- سقوط از ارتفاع، به ویژه در کودکان و افراد مسن
- داشتن سابقه ضربه مغزی
عوارض احتمالی ضربه مغزی عبارتند از:
- صرع. در مورد افرادی که ضربه مغزی داشته‌اند، خطر ابتلا به صرع در پنج سال اول پس از آسیب دو برابر می‌شود.
- اثرات تجمعی ناشی از چندین بار صدمه مغز. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد افرادی که در طول زندگی چندین بار آسیب مغزی را تجربه کرده‌اند ممکن است دچار اختلال پایدار و حتی پیشرونده‌ای شوند که عملکرد عادی بدن را محدود می‌کند.
- نشانگان پساضربه‌ای[۱]. برخی افراد چند روز پس از ضربه مغزی کم‌کم علائم پساضربه‌ای مانند سردرد، سرگیجه و مشکلات تفکر را بروز می‌دهند. این علایم ممکن است برای چند هفته تا چند ماه پس از ضربه مغزی ادامه پیدا کند.
- سردرد‌های پساآسیب‌دیدگی[۲]. بعضی افراد از چند هفته تا چند ماه پس از آسیب مغزی دچار سردرد می‌شوند.
- سرگیجگی پساآسیب‌دیدگی[۳]. بعضی افراد تا چند روز، هفته یا ماه پس از یک آسیب مغزی، با نوعی حس دَوَران یا سرگیجه روبرو می‌شوند.
- نشانگان برخورد ثانوی[۴]. تجربه ضربه مغزی دوم قبل از برطرف‌شدن علائم و نشانه‌های ضربه مغزی اول ممکن است به تورم مغزی سریع تبدیل شده و معمولا منجر به مرگ شود. پس از ضربه مغزی، مقدار مواد شیمیایی مغز تغییر می‌کند. معمولا حدود یک هفته طول می‌کشد تا مقدار این مواد دوباره به حالت ثابت برگردد. با این حال، زمان بهبودی متغیر است. ورزشکاران هرگز نباید در حالی به تمرین برگردند که هنوز با علائم و نشانه‌های ضربه مغزی روبرو هستند.
بسیار مهم است هر کسی که دچار ضربه به سر شده مورد ارزیابی پزشکی قرار بگیرد، حتی اگر نیازی به مراقبت‌های اورژانسی نباشد.
چه کارهایی می‌توانید انجام دهید
- حواستان به هر گونه محدودیت و یا دستورالعمل درباره ملاقات با پزشک باشد. مهم‌ترین کاری که هنگام انتظار برای قرار ملاقات باید انجام دهید، استراحت دادن به مغز از لحاظ جسمی و ذهنی است. از انجام ورزش یا فعالیت جسمی سنگین پرهیز کنید و وظایف ذهنی دشوار، پراسترس و یا طولانی را به حداقل برسانید. زمانی که برای گذاشتن قرار ملاقات تماس می‌گیرید، حتماً سوال کنید شما یا فرزندتان برای افزایش بهبود و یا جلوگیری از آسیب دوباره باید چه اقداماتی صورت دهید.
- هر گونه علائم ناراحتی در خود و یا فرزندتان را به اضافه مدت زمان هر کدام فهرست کنید.
- اطلاعات پزشکی کلیدی را یادداشت کنید؛ از جمله سایر مشکلات سلامتی که شما و یا فرزندتان در حال درمانش هستید و نیز هر گونه سابقه ضربه به سر. همچنین نام هر یک از داروها، ویتامین‌ها، مکمل‌ها و یا سایر درمان‌های طبیعی را که شما و یا فرزنتان امتحان کرده‌اید روی کاغذ بنویسید.
در این فاصله چه کارهایی می‌توانید انجام دهید
قبل از ملاقات با پزشک باید تا حد امکان استراحت کنید.
همچنین، فعالیت‌هایی را که باعث بروز نشانه‌های بیماری نیازمند توجه می‌شود به حداقل برسانید. برای مثال، کار برروی کامپیوتر، تکالیف مدرسه، تماشای تلویزیون، فرستادن پیام‌کوتاه و یا انجام بازی‌های ویدئویی.
چنانچه دچار سردرد شده‌اید، استامینوفن (تیلنول و غیره) شاید باعث تسکین درد شوند. اما اگر گمان می‌کنید دچار ضربه مغزی شده‌اید، از مصرف سایر مسکن‌ها مانند آسپیرین یا ایبوبروفن (آسپرین، موترین IB و غیره) پرهیز کنید، چون این امکان وجود دارد که داروها خطر خونریزی را افزایش دهند.
تست‌های احتمالی که پزشک انجام خواهد داد عبارتند از:
معاینه عصبی
این ارزیابی شامل موارد زیر می‌شود:
- بینایی
- شنوایی
- مقاومت و احساس
- تعادل
- هماهنگی
- رفلکس‌ها
تست شناختی
پزشک شاید چندین تست برای ارزیابی مهارت‌های تفکر (شناختی) انجام دهد، از جمله:
- حافظه
- تمرکز
- توانایی یادآوری اطلاعات
تصویربرداری
تصویربرداری از مغز ممکن است برای بعضی افراد توصیه شود که علائمی مانند سردرد شدید، تشنج، استفراغ های مکرر و یا علائم بدتر بروز می‌دهند. تصویربرداری از مغز شاید تعیین کند آیا آسیب شدید بوده و باعث خونریزی یا تورم در جمجمه شده یا خیر.
توموگرافی کامپیوتری یا سی‌تی‌اسکن جمجمه یک تست استاندارد برای ارزیابی وضعیت مغز بلافاصله پس از آسیب‌دیدگی است. در سی‌تی‌اسکن، از پرتوهای ایکس برای نمایش تصاویر مقطعی از جمجمه و مغز استفاده می‌شود.
تصویربرداری رزونانس مغناطیسی یا MRI ممکن است برای مشاهده خونریزی در مغز و یا تشخیص عوارض احتمالی پس از رخداد ضربه مغزی استفاده شود.
دستگاه MRI از آهنربای قوی و امواج رادیویی برای تولید تصاویری دقیق از مغز بهره می‌برد.
مشاهده
برای مشاهده پزشکی پس از ضربه مغزی، شاید لازم باشد شب در بیمارستان بستری شوید.
اگر پزشک موافقت کند، در خانه معاینه خواهید شد، ولی یک نفر باید حداقل ۲۴ ساعت همراهتان بماند و مرتب سر بزند تا مبادا علائم بیماری بدتر شود. فردی که از شما مراقبت می‌کند بطور مرتب باید بیدارتان کند تا مطمئن شود به طور عادی می‌توانید از خواب بیدار شوید.
استراحت مناسبت‌ترین راه برای رسیدن به بهبودی مغز پس از رخداد ضربه مغزی است. پزشک توصیه خواهد کرد که از لحاظ جسمی و ذهنی استراحت کنید تا از ضربه مغزی بهبود بیابید.
پزشک شاید توصیه کند روزهای مدرسه و یا روزهای کاری را کوتاه کنید، در طول روز استراحت داشته باشید، یا حجم تکالیف مدرسه یا شغلی را کاهش دهید تا ضربه مغزی بهبود پیدا کند.
همانطور که نشانه‌های بیماری بهبود می‌یابد، به تدریج اجازه دارید فعالیت‌های بیشتری انجام دهید که شامل درگیری فکری می‌شود.
اگر شما یا فرزندتان در طول انجام ورزشی رقابتی دچار ضربه مغزی شدید، از پزشک خود یا پزشک اطفال بپرسید چه زمانی بهتر است به بازی برگردید. ازسرگیری زودهنگام تمرین ورزشی باعث افزایش خطر ضربه مغزی دوم و آسیبی بالقوه کشنده خواهد شد.
برخی از راهنمایی‌های مفید به منظور جلوگیری یا به حداقل رساندن خطر آسیب‌دیدگی سر عبارتند از:
- پوشیدن لباس‌های محافظ در طول ورزش و سایر فعالیت‌های تفریحی. همیشه برای هر تمرین ورزشی لباس‌های محافظ مناسب و اندازه اندام‌های بدن بپوشید. این اقدام احتیاطی شامل دوچرخه‌سواری، موتورسواری، اسنوبورد و یا هر فعالیت تفریحی دیگری می‌شود که امکان دارد به سر ضربه وارد کند.
- کمربند ایمنی را سفت ببندید. استفاده از کمربند ایمنی از آسیب‌دیدگی جدی مانند ضربه به سر جلوگیری می‌کند.
- خانه را امن‌تر کنید. محیط خانه را به‌خوبی روشن نگه دارید و کف اتاق‌ها و راهروها را ریخت و پاش نکنید.
- از کودکان حفاظت کنید. برای کمک به کاهش خطر صدمات وارد به سر کودکان، راه‌پله‌ها را مسدود کنید و روی پنجره حصار نصب کنید.
- مرتب ورزش کنید. اگر مسن‌تر هستید، به طور منظم ورزش کنید تا ماهیچه‌های پا تقویت شوند و میزان تعادل بدن افزایش یابد.
- به دیگران درباره ضربه مغزی آموزش دهید. آموزش دیگران در مورد نشانه‌های ضربه مغزی و چگونگی ارزیابی علائم می‌تواند به گسترش آگاهی و دانش درباره این وضعیت بالینی کمک کند.
[۱] •Postconcussion syndrome
[۲] •Post-traumatic headaches
[۳] •Post-traumatic vertigo
[۴] •Second impact syndrome
