سنگ‌های کلیه[۱] در واقع رسوب‌های کوچک و سفتی هستند که در داخل کلیه‌ها تشکیل می‌شوند. این سنگ‌ها از مواد معدنی و نمک‌های اسیدی ساخته شده است. سنگ کلیه می‌تواند چندین نوع داشته باشد و بر هر بخشی از دستگاه ادراری، از کلیه‌ها گرفته تا مثانه، تاثیر بگذارد. در اغلب موارد، سنگ‌ها زمانی تشکیل می‌شوند که ادرار غلیظ شده و باعث تبلور و به‌هم‌چسبیدگی مواد معدنی می‌گردد.
گذشتن سنگ کلیه از مجاری ادراری بسیار دردناک است، اما این سنگ‌ها معمولا هیچ آسیب دائمی نمی‌زنند. بسته به وضعیت بالینی که دارید، شاید تنها به مصرف داروهای ضددرد و و نوشیدن مقدار زیادی آب برای دفع سنگ کلیه نیاز داشته باشید. در موارد دیگر، ممکن است جراحی لازم باشد. اگر در معرض خطر بروز دوباره بیماری باشید، پزشک برای کاهش خطر عود سنگ کلیه شاید درمان پیشگیرانه توصیه کند.
سنگ کلیه ممکن است تا زمانی که در اطراف کلیه حرکت می‌کند و یا از لوله اتصال کلیه و مثانه (حالب) می‌گذرد، علائمی ایجاد کند. در آن مرحله، علائم و نشانه‌های احتمالی زیر رخ می‌دهد:
- درد شدید در پهلو، کمر و زیر دنده‌ها
- دردی که به قسمت تحتانی شکم و کشاله ران پخش می‌شود
- دردی که بصورت موجی می‌آید و به‌شدت نوسان پیدا می‌کند
- درد هنگام ادرار کردن
- رنگ صورتی، قرمز یا قهوه‌ای ادرار
- ادرار کدر یا بدبو
- تهوع و استفراغ
- تمایل دائمی به ادرار کردن
- دفعات ادرار بیشتر از حد معمول
- تب و لرز اگر عفونت وجود داشته است
درد ناشی از سنگ کلیه شاید تغییر کند؛ برای مثال، جابه‌جایی بدن به محلی دیگر و یا افزایش میزان شدت، چون سنگ درون دستگاه ادراری حرکت می‌کند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
چنانچه هر گونه علائم و نشانه‌های نگران‌کننده بیماری را بروز می‌دهید، با پزشک وقت ملاقات بگذارید.
در شرایط زیر، به دنبال مراقبت فوری پزشکی باشید:
- درد آنقدر شدید است که نمی‌توانید آرام بنشینید و یا موقعیت بدنی راحتی پیدا کنید
- درد همراه با تهوع و استفراغ است
- درد همراه با تب و لرز است
- خون در ادرار دیده می‌شود
- اشکالی در دفع ادرار وجود دارد
سنگ کلیه اغلب هیچ علت قطعی و منفردی ندارد، اگرچه عوامل متعددی ممکن است میزان خطر را افزایش دهند.
سنگ کلیه هنگامی تشکیل می‌شود که ادرار بیشتر از ظرفیتی که بتواند رقیق کند حاوی مواد متبلورکننده مانند کلسیم، اگزالات و اسید اوریک باشد. در عین حال، ادرار شاید فاقد موادی باشد که جلوی به‌هم‌چسبیدگی بلورها بگیرد و در نتیجه، محیط مناسبی برای تشکیل سنگ کلیه فراهم نشود.
انواع سنگ کلیه
آشنایی با انواع سنگ کلیه به تعیین علت کمک می‌کند و شاید سرنخی باشد درباره چگونگی کاهش خطر ابتدای دوباره به سنگ کلیه. انواع سنگ کلیه عبارتند از:
- سنگ کلسیم. اکثر سنگ‌های کلیه از جنس کلسیم و معمولا به شکل اگزالات کلسیم هستند. اگزالات ماده‌ای است که بطور طبیعی در مواد غذایی یافت می‌شود. برخی از میوه‌ها و سبزیجات و همچنین آجیل و شکلات، دارای سطح بالایی از اگزالات هستند. کبد نیز اگزالات تولید می‌کند. عوامل رژیم غذایی، میزان بالای ویتامین D، عمل جراحی بای‌پس روده و چندین اختلال متابولیک می‌توانند غلظت کلسیم یا اگزالات را در ادرار افزایش دهند. سنگ کلسیم همچنین ممکن است به شکل فسفات کلسیم رخ دهد.
- سنگ استروایت[۲]. سنگ‌های استروایت در پاسخ به عفونتی مانند عفونت ادراری تشکیل می‌شوند. این سنگ گاهی با چند مورد علائم و یا هشدار خفیف می‌تواند به سرعت رشد کند و بسیار بزرگ شود.
- سنگ اسید اوریک. سنگ‌های اسید اوریک در افرادی تشکیل می‌شوند که به اندازه کافی مایعات نمی‌نوشند و یا بیش از حد مایع از دست می‌دهند، کسانی که رژیم غذایی با پروتئین زیاد می‌گیرند، و کسانی که نقرس دارند. عوامل ژنتیکی خاصی نیز شاید خطر ابتلا به سنگ اسید اوریک را افزایش دهد.
- سنگ سیستین. این نوع سنگ‌ها در افراد مبتلا به یک اختلال ارثی تشکیل می‌شوند که باعث می‌گردد کلیه‌ها بیش از حد اسیدهای آمینه خاص (کریستینوریا) را دفع کنند.
- سنگ‌های دیگر. انواع نادرتر سنگ کلیه نیز گاهی رخ می‌دهد.
عواملی که خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش می‌دهند، عبارتند از:
- سابقه شخصی یا خانوادگی. اگر کسی در خانواده‌تان سنگ کلیه داشته باشد، احتمال تشکیل سنگ در بدن‌تان بیشتر می‌شود. البته اگر تا به حال یک یا چند بار دچار سنگ کلیه شده باشید، در معرض خطر بسیار بیشتری برای ابتلای دوباره قرار خواهید داشت.
- سنین بزرگسالی. سنگ کلیه بیشتر در بزرگسالان ۴۰ ساله و بالاتر رشد می‌کند، هر چند سنگ کلیه در هر سنی رخ می‌دهد.
- جنس مذکر. مردان بیشتر احتمال دارد به سنگ کلیه مبتلا شوند، اگرچه شمار فزاینده‌ای از زنان نیز دچار سنگ کلیه می‌شوند.
- کم شدن آب بدن. عدم نوشیدن آب به اندازه کافی در طول روز می‌تواند خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش دهد. افرادی که در آب و هوای گرم زندگی می‌کنند و زیاد عرق می‌ریزند، در خطر بالاتری نسبت به دیگران قرار دارند.
- رژیم غذایی خاص. گرفتن یک رژیم غذایی با پروتئین، سدیم و قند بالا شاید خطر ابتلا به برخی از انواع سنگ کلیه را افزایش دهد. این امر به‌ویژه زمانی صدق می‌کند که رژیم غذایی دارای مقادیر بالایی سدیم باشد. سدیم بیش از حد در رژیم غذایی می‌تواند مقدار کلسیمی که کلیه باید تصفیه کند افزایش دهد و به طور قابل توجهی خطر ابتلا به سنگ کلیه را بیشتر کند.
- چاقی مفرط. شاخص توده بدن (BMI) بیش از حد بالا، دور کمر بزرگ و افزایش وزن باعث افزایش خطر ابتلا به سنگ کلیه می‌شوند.
- بیماری‌های دستگاه گوارش و جراحی. جراحی بای‌پس معده، بیماری التهابی روده یا اسهال مزمن می‌توانند تغییراتی در فرایند گوارش ایجاد کنند که بر جذب کلسیم و آب تاثیر می‌گذارد و در نتیجه، میزان مواد سنگ‌ساز در ادرار را افزایش دهد.
- شرایط پزشکی دیگر. بیماری‌ها و شرایطی که ممکن است خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش دهد شامل اسیدوز لوله کلیوی، سیستینوریا، هیپرپاراتیروئیدیسم، برخی داروها و بعضی عفونت‌های دستگاه ادراری.
سنگ‌های کوچک که سدی در کلیه بوجود نمی‌آورند و یا باعث مشکلات دیگر نمی‌شوند، با کمک پزشک خانوادگی درمان می‌شوند. اما اگر یک سنگ کلیه بزرگ دارد و با دردی شدیدی ناشی از مشکلات کلیه روبرو هستید، پزشک شاید شما را به پزشکی (اورولوژیست) معرفی کند که مشکلات دستگاه ادراری را درمان می‌کند.
از آنجایی که ملاقات پزشکی بسیار کوتاه است و اغلب موضوعات زیادی برای صحبت وجود دارد، بهتر است از قبل آمادگی کسب کنید.
اگر پزشک گمان کند که دچار سنگ کلیه شده‌اید، تحت تست‌ها و روندهای تشخیصی قرار می‌گیرید، مانند:
- آزمایش خون. آزمایش‌های خون شاید مقدار کلسیم و یا اسید اوریک بیش از حد در خون را آشکار کنند. نتایج آزمایش خون به نظارت بر سلامت کلیه‌ها کمک می‌کند و پزشک را در مسیر بررسی سایر شرایط پزشکی احتمالی هدایت خواهد کرد.
- آزمایش ادرار. آزمایش‌ها برروی ادرار، مانند جمع‌آوری ۲۴ ساعته نمونه ادرار شاید نشانگر دفع بیش از حد بسیاری از مواد معدنی سنگ‌ساز و یا مقادیر بیش از حد مواد پیشگیرنده سنگ کلیه باشد.
- تصویربرداری. آزمایشات تصویربرداری ممکن است نشان‌دهنده سنگ کلیه در دستگاه ادراری باشند. گزینه‌های موجود گستره وسیعی را دربرمی‌گیرد؛ از اشعه ایکس ساده شکم که سنگ‌های کلیه کوچک را شناسایی نمی‌کند گرفته تا توموگرافی کامپیوتری (CT) اسکن پرسرعت که حتی ریزترین سنگ‌ها را نمایش می‌دهد. گزینه‌های تصویربرداری دیگر شامل سونوگرافی، آزمایش غیر تهاجمی، و پیلوگرافی[۳] داخل‌وریدی باشد. آخرین مورد شامل تزریق ماده رنگی در رگ بازوی و گرفتن تصاویر اشعه ایکس هنگام جابه‌جایی رنگ درون کلیه‌ها و مثانه می‌باشد.
- تجزیه و تحلیل سنگ‌های گذرنده. شاید از شما خواسته شود بسمت یک صافی مخصوص ادرار کنید تا سنگ‌هایی که دفع می‌کنید الک شود. تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی در واقع آرایش ساختاری سنگ‌های کلیه را نمایش می‌دهد. پزشک از این اطلاعات برای تعیین علت سنگ کلیه و پی‌ریزی برنامه‌ای برای پیشگیری از تشکیل سنگ‌های کلیه بیشتر بهره خواهد برد.
شیوه‌های درمانی سنگ کلیه بسته به نوع سنگ و علت آن متفاوت هستند:
سنگ‌های کوچک با حداقل علائم
اکثر سنگ‌های کلیه نیازمند درمان تهاجمی نیستند. شاید قادر باشید یک سنگ کوچک را با اقدامات زیر دفع کنید:
- نوشیدن آب. روزانه به اندازه ۱٫۹-۲٫۸ لیتر آب بنوشید تا دستگاه ادراری تصفیه شود. برای تولید ادرار روشن و یا نزدیک به روشن، به اندازه کافی مایعات، ترجیحاً آب، مصرف کنید، مگر در مواردی که پزشک توصیه نکرده باشد.
- داروهای تسکین درد. پس دفع یک سنگ کوچک می‌تواند کمی ناراحت‌کننده باشد. برای تسکین درد خفیف، پزشک شاید داروهای ضددرد مانند ایبوپروفن (آدویل، موترین و غیره)، استامینوفن (تیلنول و غیره) و یا ناپروکسن سدیم (آلوه) تجویز کند.
- دارودرمانی. پزشک شاید دارویی برای کمک به عبور سنگ کلیه برایتان تجویز کند. این نوع دارو، معروف به مسدودکننده آلفا، باعث شُل‌شدگی عضلات حالب می‌شود و به گذر سنگ کلیه با سرعت بیشتر و درد کمتر کمک می‌کند.
سنگ‌های بزرگ‌تر و سنگ‌هایی که باعث بروز علائم می‌شوند
سنگ کلیه‌ای که با اقدامات محافظه‌کارانه درمان نشود، به درمان تهاجمی‌تر نیاز دارد. در این مورد دو دلیل وجود دارد؛ سنگ کلیه بیش از حد برای دفع بزرگ است و یا اینکه باعث خونریزی، آسیب کلیه و عفونت‌های دستگاه ادراری می‌شود. چنین روش‌های درمانی شامل موارد زیر می‌شوند:
- بهره‌گیری از امواج صوتی برای خرد کردن سنگ‌ها. بسته به اندازه و محل؛ برای برخی سنگ‌های کلیه شاید پزشک یک روش به نام «موج ضربه‌ای سنگ‌شکن فراجسمانی[۴]» را توصیه کند. این روش با استفاده از امواج صوتی به ایجاد ارتعاشات قوی (امواج شوک) می‌پردازد که سنگ را به قطعات کوچک خرد می‌کند تا از مجاری ادراری رد شود. این روند حدود ۴۵ تا ۶۰ دقیقه طول می‌کشد و تاحدودی دردناک می‌شود، بنابراین شاید آرام‌بخش و یا داروی بیهوشی سبک دریافت کنید. موج ضربه‌ای سنگ‌شکن می‌تواند موجب خونریزی در ادرار، کبودی در کمر یا شکم، خونریزی اطراف کلیه و سایر اندام‌های مجاور و ناراحتی هنگام عبور قطعات سنگ از درون دستگاه ادراری شود.
- جراحی برای برداشتن سنگ‌های بسیار بزرگ در کلیه. روشی به نام نفرولیتوتومی زیرپوستی[۵] شامل جراحی و برداشتن سنگ کلیه با بهره‌گیری از تلسکوپ و فرستادن ابزارهایی از طریق برش کوچک در کمر می‌شود. در طی عمل جراحی، تحت بیهوشی عمومی قرار می‌گیرد و برای یک تا دو روز در بیمارستان بستری می‌مانید تا بهبود بیابید. پزشک در صورتی این عمل جراحی را توصیه خواهد کرد که موج ضربه‌ای سنگ‌شکن ناموفق بوده باشد و یا سنگ کلیه بسیار بزرگ باشد.
- بهره‌گیری از لوله مخصوص برای حذف سنگ. برای حذف سنگ‌های کوچک‌تر در حالب یا کلیه، پزشک شاید یک لوله روشن نازک[۶] را به‌کمک دوربین از طریق مجرای ادرار و مثانه به حالب بفرستد. وقتی موقعیت مکانی سنگ مشخص شود، ابزارهای خاصی می‌توانند سنگ را دام بیاندازند و یا به قطعات ریزی خرد کنند تا همراه با ادرار دفع شود. پزشک سپس یک لوله کوچک (استنت) در حالب قرار می‌دهد تا تورم کم شود و روند شفا سریع‌تر طی شود. در اینجا شاید به بیهوشی عمومی یا موضعی نیاز پیدا کنید.
- عمل جراحی غده پاراتیروئید. برخی سنگ‌های کلسیم ناشی از بیش‌فعالی غدد پاراتیروئید واقع در چهار گوشه غده تیروئید درست در زیر زبان کوچک می‌باشند. هنگامی که این غدد بیش از حد هورمون پاراتیروئید تولید می‌کنند (هیپرپاراتیروئیدیسم)، سطح کلسیم بیش از حد بالا می‌رود و در نتیجه، سنگ کلیه تشکیل می‌شود. هیپرپاراتیروئیدیسم گاهی در صورتی اتفاق می‌افتد که یک تومور کوچک و خوش‌خیم در یکی از غدد پاراتیروئید رشد می‌کند و یا دچار وضعیت‌های بالینی دیگری می‌شوید که منجر به تولید هورمون پاراتیروئید در این غدد می‌شود. جلوگیری از چنین رشدی در غده، از تشکیل سنگ کلیه پیشگیری می‌کند. در غیر اینصورت، پزشک شاید برای بیماری شیوه درمان تجویز کند که باعث شده غده پاراتیروئید بیش از حد هورمون تولید کند.
پیشگیری از سنگ کلیه ممکن است شامل ترکیبی از تغییرات در سبک زندگی و مصرف داروها باشد.
تغییر در سبک زندگی
با اقدامات زیر می‌توانید خطر ابتلا به سنگ کلیه را کاهش دهید:
- در تمام طول روز، آب بنوشید. برای افرادی با سابقه ابتلا به سنگ کلیه، پزشکان معمولا دفع حدود ۲٫۵ لیتر ادرار در روز را توصیه می‌کنند. پزشک شاید از شما بخواهد میزان خروجی ادرارتان را اندازه‌گیری کنید تا مطمئن شوید به اندازه کافی آب مصرف می‌کنید. اگر در منطقه‌ای با اقلیم گرم و خشک زندگی می‌کنید و یا مرتب فعالیت ورزشی دارید، شاید لازم باشد برای تولید ادرار به اندازه کافی، آب بسیار بیشتری مصرف کنید. اگر رنگ ادرار روشن و شفاف باشد، حتماً آب به اندازه کافی مصرف می‌کنید.
- غذاهای غنی از اگزالات کمتر بخورید. اگر مستعد تشکیل سنگ اگزالات کلسیم باشید، پزشک شاید توصیه کند مصرف غذاهای غنی از اگزالات را محدود کنید. این نوع عذاها شامل ریواس، چغندر، بامیه، اسفناج، برگ چغندر سوئیسی، سیب‌زمینی شیرین، آجیل، چای، شکلات و محصولات سویا می‌شود.
- یک رژیم غذایی کم‌‌نمک و با پروتئین حیوانی کم انتخاب کنید. مقدار نمکی که می‌خورید کم کنید و در عوض منابع پروتئینی غیرحیوانی مانند حبوبات را انتخاب کنید.
- به خوردن غذاهای غنی از کلسیم ادامه دهید، اما بااحتیاط از مکمل‌های کلسیم مصرف کنید. کلسیم در مواد غذایی بر میزان خطر ابتلا به سنگ کلیه هیچ اثری ندارد. بنابراین به خوردن غذاهای غنی از کلسیم ادامه دهید، مگر اینکه پزشک غیر از این توصیه کرده باشد. قبل از مصرف مکمل‌های کلسیم، با پزشک مشورت کنید، چون این مواد به افزایش خطر ابتلا به سنگ کلیه نسبت داده شده‌اند. با مصرف این گونه مکمل‌ها همراه با وعده‌های غذایی شاید میزان خطر را کاهش دهید.
از پزشک بپرسید آیا لازم است به یک متخصص تغذیه ارجاع داده شوید که بتواند به برنامه‌ریزی تغذیه برای کاهش خطر ابتلا به سنگ کلیه راهنمایی کند.
داروها
داروها می‌توانند مقدار مواد معدنی و اسید را در ادرار مهار کنند و شاید در افرادی که انواع خاصی از سنگ را تشکیل می‌دهند بسیار مفید باشد. نوع دارویی که پزشک تجویز می‌کند به نوع سنگ کلیه‌تان بستگی خواهد داشت. در اینجا به چند نمونه اشاره می‌شود:
- سنگ کلسیم. برای کمک به جلوگیری از تشکیل سنگ کلسیم، پزشک شاید آماده‌سازی دیورتیک تیازیدی[۷] (ادرارآور) یا حاوی فسفات تجویز کند.
- سنگ اسید اوریک. پزشک برای کاهش سطح اسید اوریک در خون و ادرار شاید آلوپورینول (زیلوپریم، آلوپریم) و همینطور دارویی برای حفظ خاصیت قلیایی ادرار تجویز کند. در برخی موارد، آلوپورینول و یک عامل قلیایی‌کننده ممکن است باعث حل سنگ اسید اوریک شود.
- سنگ استروایت. برای جلوگیری از تشکیل سنگ استروایت، پزشک شاید راهکارهایی توصیه کند تا ادرار عاری از باکتری‌های عفونت‌زا بماند. مصرف طولانی‌مدت از آنتی بیوتیک‌ها در دوزهای کوچک ممکن است به رسیدن به چنین هدفی کمک کند. برای مثال، پزشک قبل و یا مدتی بعد از عمل جراحی شاید یک آنتی بیوتیک برای درمان سنگ کلیه توصیه کند.
- سنگ سیستین. درمان سنگ‌های سیستین گاهی دشوار می‌شود. پزشک شما شاید توصیه کند مایعات بیشتری بنوشید تا حجم ادرار افزایش یابد. اگر چنین اقدامی به تنهایی کفایت نکند، پزشک همچنین دارویی برای کاهش مقدار سیستین در ادرار تجویز خواهد کرد.
[۱] renal lithiasis
[۲] Struvite stones
[۳] pyelography
[۴] extracorporeal shock wave lithotripsy (SWL)
[۵] percutaneous nephrolithotomy
[۶] ureteroscope
[۷] thiazide diuretic
