تعریف

شپش سر به حشرات کوچکی می‌گویند که از خون سر انسان تغذیه می‌کنند. هجوم شپش سر که پدیکولوسیس کاپیتیس نیز نامیده می شود، اغلب کودکان را مبتلا می‌کند و معمولا از انتقال مستقیم شپش از موهای فردی به موهای فرد دیگر ناشی می‌شود.

هجوم شپش سر نشانه‌ای از بهداشت فردی ضعیف و یا محیط زندگی کثیف نیست. شپش‌های سر ناقل بیماری‌های عفونی باکتریایی یا ویروسی هستند.

داروهای تجویزی و غیرنسخه‌ای برای درمان شپش سر موجود هستند. پیروی دقیق از دستورالعمل‌های درمانی برای رهایی مو و پوست سر از شرّ شپش و تخم‌هایش بسیار مهم است.

چندین شیوه‌ خانگی و یا طبیعی برای درمان شپش سر وجود دارد اما تقریباً هیچ شواهد بالینی از اثربخشی آنها وجود ندارد.

علایم بروز شپش سر

علایم

ممکن است از آلودگی به شپش آگاهی نداشته باشید. با این حال، علایم و نشانه‌های رایج عبارتند از:

خارش: خارش در پوست سر، گردن و گوش شایع‌ترین علامت است. این نوعی واکنش آلرژیک به شپش بزاق محسوب می‌شود. هنگامی که فردی برای اولین بار دچار آلودگی می‌شود، خارش شاید دو تا شش هفته پس از آلودگی رخ ندهد.

وجود شپش در پوست سر: مشاهده شپش‌ها غیرممکن نیست، اما آنقدر ریز هستند که دیده نمی‌شوند، از نور فراری‌اند و به‌تندی حرکت می‌کنند.

تخم شپش (نیت) برروی استوانه مو: نیت‌ها به مو می‌چسبند. دیدن نیت‌های انکوبه ممکن است دشوار باشد، چون بسیار ریز هستند و با رنگ موها استتار می‌کنند. به‌سادگی در اطراف گوش‌ها و خط موی گردن مشاهده می‌شوند. دیدن نیت‌های خالی شاید راحت‌تر باشد، چون رنگ روشن‌تر دارند و از پوست سر فاصله بیشتری گرفته‌اند. با این حال، حضور نیت لزوما نشان‌دهنده آلودگی فعال نیست.

چه زمانی باید به دکتر مراجعه کنید

قبل از شروع درمان در صورتی به دکتر مراجعه کنید که گمان می‌برید شما و یا فرزندتان دارای نوعی آلودگی به شپش سر هستید. مطالعات نشان می‌دهد که بسیاری از کودکان با مصرف داروهای غیرتجویزی یا داروهای خانگی برای شپش سر درمان شده‌اند، البته زمانی که آلودگی به شپش سر فعال نبوده است.

وضعیت‌هایی که اغلب با نیت اشتباه گرفته می‌شوند عبارتند از:

• نیت مرده یا خالی باقیمانده از آلودگی به شپش سر قبلی
• شوره سر
• باقیمانده محصولات آرایشی مو
• بافت مو یا ساقه موی مرده
• بافت زخم، خاک و یا غبار دیگر
• سایر حشرات کوچک موجود در مو

شپش سر نوعی حشره قهوه‌ای مایل به زرد یا مایل به خاکستری به اندازه دانه توت‌فرنگی است. از خون انسان تغذیه می‌کند که از پوست سر به بیرون مکیده می‌شود. شپش ماده نوعی جسم چسبنده تولید می‌کند که تخم‌ها را به ساقه مو می‌چسباند. هر تخم در فاصله حدود ۴ میلی‌متر از پایه استوانه مو می‌چسبد؛ یعنی محیطی با درجه حرارت مناسب برای رشد تخم‌ها.

چرخه زندگی شپش‌ها:

تخم شپش پس از هشت یا نه روز می‌شکند. موجودی که بیرون می‌آید شکل نابالغ شپش به نام پوره است. پوره پس از ۹ الی ۱۲ روز به شپش بالغ تبدیل می‌شود و هر شپش بزرگسال به مدت سه تا چهار هفته زندگی می‌کند.

انتقال

شپش سر می‌خزد اما نمی‌تواند بپرد یا پرواز کند. در اغلب موارد، انتقال شپش سر از فردی به فرد دیگر بصورت تماس مستقیم رخ می‌دهد. بنابراین، انتقال اغلب در درون خانواده و یا در میان کودکانی صورت می‌گیرد که در مدرسه و یا بازی تماس نزدیک دارند.

برخی شواهد وجود دارد که شانه زدن موهای خشک با الکتریسیته ساکن ممکن است شپش را تا فاصله کوتاهی در هوا پراکنده کند.

انتقال غیرمستقیم چندان محتمل نیست اما شپش شاید از طریق اشیاء زیر از یک فردی به فرد دیگر سرایت کند:

• کلاه و شال گردن
• برس و شانه
• لوازم آرایش مو
• هدفون و هدست
• بالش
• اثاثه یا لوازم داخلی
• حوله

انتقال غیرمستقیم همچنین می‌تواند در میان اقلام لباس رخ دهد که در کنار هم نگهداری می‌شوند. به عنوان مثال، کلاه یا روسری که در قلاب یکسان آویزان شده باشند و در کمد یکسانی نگهداری شده باشند راهی برای انتقال شپش فراهم خواهند کرد.

تشخیص و درمان شپش سر

از آنجا که شپش در درجه اول از سر به سر پخش می‌شود، خطر انتقال در میان افراد جوان زمانی بیشتر می‌شود که باهم بازی می‌کنند و یا به مدرسه می‌روند. در ایالات متحده، موارد شپش سر اغلب در کودکان مهد رخ می‌دهد.

اگر کودک‌تان خارش پوست سر ناشی از آلودگی به شپش دارد، ممکن است پوست ترک بخورد و دچار عفونت شود.

اگر شک دارید که فرزندتان مبتلا به شپش سر شده است، به دکتر خانوادگی و یا پزشک متخصص اطفال مراجعه کنید. بهترین روش برای تعیین اینکه کودک دارای آلودگی به شپش سر فعال شده یا نه، شناسایی پوره زنده و یا شپش بالغ است. دکتر با دقت می‌تواند موهای فرزندتان را وارسی کند و در صورت لزوم، موارد مشکوک را در زیر میکروسکوپ معاینه و سپس تشخیص آلودگی به شپش سر را تایید کند.

برطبق آکادمی دستورالعمل‌های اطفال آمریکا ، کلید تشخیص آلودگی به شپش سر فعال در شناسایی پوره زنده و یا شپش بالغ نهفته است.

این دستورالعمل توصیه می‌کند که موهای مرطوب با نرم‌کننده‌های آرایشی و حالت‌دهنده‌ها معاینه شوند. دکتر با دقت موهای فرزندتان را با شانه‌ای دندانه‌ریز از پوست سر به پایان مو می‌کشد. اگر هیچ شپش زنده‌ای پیدا نشود، وی به احتمال زیاد کل آزمون را برای بار دوم تکرار خواهد کرد.

شناسایی نیت‌ها

دکتر همچنین به دنبال نیت در موی کودک‌تان خواهد گشت. برای پیدا کردن نیت، وی ممکن است از چراغی مخصوص به نام چراغ «وود» استفاده کند تا نیت‌ها به رنگ مایل به آبی آشکار شوند. اما شناسایی نیت لزوما تاییدی بر تشخیص هجوم شپش نیست.

نیت زنده برای تخمگذاری باید در نزدیکی پوست سر بماند. نیت‌هایی که در فاصله بیش از حدود ۶ میلی‌متر از پوست سر دیده می‌شوند به احتمال زیاد مرده یا خالی هستند. وضعیت زنده بودن نیت‌های مشکوک را می‌توان در زیر میکروسکوپ مشاهده کرد؛ در اینصورت شواهدی از هجوم احتمالی وجود خواهد داشت.

اگر هیچ نیت زنده‌ای پیدا نشود، احتمالا از آلودگی قبلی و شواهدی از هجون قبلی باقی مانده‌اند.

دکتر احتمالا داروهای غیرتجویزی خواهد داد و برخی از شپش‌ها و تخم‌ها را می‌کشد. این داروها ممکن است تخم‌های تازه ریخته‌شده را نابود نکنند. بنابراین، درمان ثانویه به‌موقع معمولا برای کشتن پوره پس از بیرون آمدن از تخم بسیار ضروری است، اما قبل از اینکه تبدیل به شپش بالغ شوند.

برخی مطالعات نشان می‌دهند که روز نهم پس از درمان آرمانی‌ترین زمان برای درمان ثانویه است، اما سایر برنامه‌های درمانی مجدد نیز وجود دارند. از دکتر درباره دستورالعمل‌های کتبی برای برنامه درمان پرس‌و‌جو کنید.

محصولات غیرتجویزی داروخانه

داروهای غیرتجویزی بر اساس «پیرِترین» ساخته می‌شوند؛ یعنی نوعی ترکیب شیمیایی استخراج‌شده از گل داودی که برای شپش سمّی است. قبل از انجام این درمان‌ها، موهای فرزندتان را با شامپوی بدون حالت‌دهنده بشویید. شستشوی مو با سرکه سفید شاید به تجزیه چسبی که نیت‌ها را به موها وصل کرده کمک کند. دستورالعمل روی جعبه را برای مدت مالیدن دارو به مو دنبال کنید و موهای فرزندتان را برروی سینک با آب گرم شستشو دهید.

داروهای غیرتجویزی شامل موارد زیر می‌شوند:

پرمترین (نیکس (Nix)): پرمترین نسخه مصنوعی از پیرِترین است. عوارض جانبی احتمالی شامل قرمزی و خارش پوست سر می‌شود.

پیرترین با مواد افزودنی (Rid, A-200 Lice Killing): در این داروهای غیرتجویزی، OTC، پیرترین با مواد شیمیایی دیگری ترکیب می‌شود تا میزان سمّیت آن را افزایش دهد. عوارض جانبی احتمالی شامل خارش و قرمزی پوست سر می‌شود. در صورتی که فرزندتان به گل داودی و یا نوعی ابروسیا آلرژی دارد، پیرترین نباید مصرف شود .

داروهای تجویزی

در برخی از مناطق جغرافیایی، شپش نسبت به داروهای غیرتجویزی مقاومت پیدا کرده است. همچنین، درمان با داروهای غیرتجویزی ممکن است به دلیل استفاده نادرست از قبیل تکرار درمان در زمان غلط شکست بخورد.

اگر استفاده درست از درمان غیرتجویزی صورت نگیرد، دکتر شاید درمان نسخه‌‍ای توصیه کند. از جمله:

بنزیل الکل (Ulesfia): این محصول برای شپش سمی نیست اما آنها را با محروم کردن از اکسیژن می‌کشد. عوارض جانبی احتمالی شامل قرمزی و خارش پوست سر می‌شود. استفاده از بنزیل الکل برای ضد عفونی کردن دستگاه‌های پزشکی نشان داده که باعث تشنج و سایر واکنش‌های شدید در نوزادان تازه متولدشده می‌شود. بنابراین، درمان شپش با بنزیل الکل برای استفاده در کودکان کمتر از ۶ ماه تایید نشده است.

مالاتیون (Ovide): مالاتیون برای استفاده‌ی افراد ۶ سال یا بزرگتر تایید شده است. شامپوی دارویی که به موها زده می‌شود، همانطور باقی می‌ماند تا به طور طبیعی خشک شود و پس از ۸ تا ۱۲ ساعت شستشو داده می‌شود. این دارو دارای محتوای الکل بالاست، پس نباید همراه با سشوار و یا در نزدیکی شعله استفاده شود.

لیندان: این شامپوی دارویی دارای عوارض جانبی شدید از جمله تشنج است و تنها زمانی مصرف می‌شود که درمان‌های دیگر شکست خورده باشند. از سوی آکادمی اطفال آمریکا برای استفاده در کودکان توصیه نمی‌شود. سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) هشدار می‌دهد که این دارو نباید به افرادی داده شود که وزن کمتر از ۵۰ کیلوگرم دارند، باردار یا شیرده هستند، سابقه تشنج دارند، یا مبتلا به عفونت ایدز هستند.

درمان شپش سر

اگر ترجیح می‌دهید از دارو برای درمان آلودگی به شپش سر مصرف نکنید، شاید بهتر باشد درمان جایگزین در منزل را در نظر بگیرید. تقریباً هیچ شواهد بالینی از اثربخشی چنین درمانی وجود ندارد.

شانه مرطوب: شانه کردن موهای خیس با شانه دندانه‌ریز مخصوص نیت ممکن است شپش و برخی نیت‌ها را از بین ببرد. تحقیقات علمی درباره اثربخشی این روش به نتایج قطعی نرسیدند.

موها باید مرطوب باشند و باید ماده‌ای روان‌کننده مانند حالت‌دهنده به موها بمالید. هر دفعه حداقل دو بار تمام سر از پوست تا انتهای موها را شانه کنید. چنین روندی باید هر سه تا چهار روز برای چند هفته تکرار شود؛ حداقل دو هفته پس از آنکه هیچ شپشی دیده نمی‌شود.

روغن‌های اسانسی: مطالعات بالینی محدودی پیشنهاد کرده‌اند که برخی از روغن‌های گیاهی طبیعی دارای اثر سمی بر روی شپش و تخم‌های آن است. این محصولات عبارتند از:

• روغن درخت چای
• روغن رازیانه
• نفت یلانگ یلانگ
• نِرولیدول، ترکیب شیمیایی موجود در بسیاری از روغن‌های گیاهی

این محصولات نیازی به تأیید اداره غذا و دارو برای ایمنی، اثربخشی و استانداردهای تولید در مورد مواد دارویی ندارند.

عوامل خفه‌کننده: شماری از محصولات خانگی برای درمان شپش سر استفاده می‌شوند. دلیلش این است که چنین محصولاتی جلوی دسترسی شپش و تخم‌ها به هوا را می‌گیرند. این محصول به موها زده می شود، با کلاه دوش پوشانده می‌شود و یک شب همانطور باقی می‌ماند. محصولات مورد استفاده برای این منظور عبارتند از:

• سس مایونز
• روغن زیتون
• کره
• وازلین

محصولات خطرناکی که باید جلوگیری کرد:

محصولات قابل اشتعال، مانند نفت سفید یا بنزین، هرگز نباید برای کشتن شپش و یا نیت‌ها استفاده شوند.

خانه‌تکانی

شپش بدون تغذیه از پوست سر معمولا بیشتر از یک روز دوام نخواهد آورد، و تخم‌ها نیز در صورتی می‌میرند که در دمای نزدیک به پوست سر انکوبه نشوند. بنابراین، احتمال زنده ماندن شپش در لوازم خانگی اندک است.

برای احتیاط بهتر است لوازمی که فرد مبتلا در دو روز گذشته استفاده کرده تمیز کنید. توصیه‌های مربوط به پاکسازی شامل موارد زیر می‌شود:

لوازم را در آب گرم بشویید. ملافه، عروسک‌های پارچه‌ای و لباس‌ها را در آب گرم و صابون با دمای حداقل ۵۴ درجه بشویید و در حرارت بالا خشک کنید.

وسایل مراقبت از مو را تمیز کنید. شانه، برس و لوازم جانبی آرایش موها را در آب گرم و صابون تمیز کنید.

وسایل را داخل کیسه‌های پلاستیکی حبس کنید. وسایلی را که نمی‌توان شست برای دو هفته در کیسه‌های پلاستیکی نگه دارید.

جاروبرقی: کل مبلمان و کف خانه را حسابی جاروبرقی کنید.

جلوگیری از گسترش شپش سر در کودکان مراکز مراقبت و مدارس به دلیل تماس‌های بسیار نزدیک دشوار می‌شود. همینطور احتمال انتقال غیرمستقیم از وسایل شخصی اندک است.

با این حال، به طور کلی کودکان می‌بایست لباسهای خود را بر روی قلابی جدا از لباس‌های دیگر کودکان آویزان کنند و هرگز شانه، برس، کلاه و شال گردن بایکدیگر به اشتراک نگذارند. نگرانی در مورد انتقال شپش سر اصلاً دلیل نمی‌شود که از به اشتراک‌گذاری لوازم محافظ سر در ورزش و دوچرخه‌سواری جلوگیری کنیم، به خصوص زمانی که فردی به چنین وسایل ایمنی نیاز دارد.