سیروز در واقع مرحله پایانی زخم کبد (فیبروز) ناشی از چندین شکل بیماری کبدی و ناراحتی‌هایی مانند هپاتیت و سوءمصرف مزمن الکل می‌باشد. کبد چندین کار ضروری، از جمله سم‌زدایی مواد مضر، پاکسازی خون و تولید مواد مغذی حیاتی را در بدن انجام می‌دهد.
سیروز در پاسخ به آسیب کبدی رخ می‌دهد. آسیب وارده به کبد در اثر زخم سیروزی قابل التیام نیست. اما اگر سیروز کبدی زودهنگام تشخیص داده و درمان شود، از آسیب بیشتر می‌توان جلوگیری کرد. با پیشرفت سیروز، بافت‌های زخمی بیشتری شکل می‌گیرد و عملکرد کبد را دشوار می‌کند[۱]. سیروز پیشرفته می تواند منجر به مرگ شود.
در اغلب موارد، تا قبل از گسترش آسیب کبدی، سیروز هیچ گونه علامت یا نشانه‌ای را بروز نمی‌دهد. هنگامی که
علائم و نشانه‌ها ظاهر می‌شوند، عبارتند از:
- خستگی
- خونریزی به‌راحتی شروع می‌شود
- کبودی به‌راحتی ظاهر می‌شود
- خارش پوست
- تغییر رنگ به زرد در پوست و چشم (یرقان)
- تجمع مایع در شکم (آسیت)
- از دست دادن اشتها
- تهوع
- تورم پا
- از دست دادن وزن
- گیجی، خواب‌آلودگی و لکنت زبان (انسفالوپاتی کبدی)
- رگهای خونی عنکبوت‌مانند بر روی پوست
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
اگر نشانه‌های مزمن یا علائم سیروز را مشاهده می‌کنید، با پزشک وقت ملاقات بگذارید.
هر بار که کبد زخمی می‌شود، تلاش می‌کند خودش را ترمیم کند. در این فرایند، بافت اسکار (بافت التیام زخم) شکل می‌گیرد. وقتی بافت التیام انباشته می‌شود، عملکرد کبد روبه‌وخامت می‌رود.
بنابراین باید علت سیروز تعیین شود، چون درمان علت زمینه‌ای می‌تواند به جلوگیری از آسیب کبدی بیشتر کمک کند.
برخی از علل سیروز به ارث می‌رسند یا اینگونه تصور می‌شود که ارثی باشند عبارتند از:
- تجمع آهن در بدن (هموکروماتوز)
- فیبروز کیستیک (کیسه‌ای)
- انباشت مس در کبد (بیماری ویلسون)
- مجاری صفراوی با شکل‌گیری ضعیف (انسداد مجرای صفراوی)
- اختلالات ارثی متابولیسم قند (گالاکتوسمیا یا بیماری ذخیره‌سازی گلیکوژن)
- اختلال گوارشی ژنتیکی (نشانگان آلاژیل)
- بیماری کبدی ناشی از دستگاه ایمنی بدن (التهاب هپاتیت اتوایمون[۲])
سایر علل که در برهه‌های بعدی زندگی رخ می‌دهند عبارتند از:
- سوءمصرف مزمن الکل
- هپاتیت C
- هپاتیت B
- انباشت چربی در کبد (بیماری کبد چرب غیرالکلی)
- از بین رفتن مجاری صفراوی (سیروز صفراوی اولیه)
- سخت‌شدگی و زخم‌شدگی مجاری صفراوی (کلانژیت اسکلروزان اولیه)
- عفونت انگلی شایع در کشورهای در حال توسعه (شیستوزومیازیس)
اگر پزشکان نتوانند دلیلی برای وضعیت بالینی شما پیدا کنند، اصطلاحاً به آن سیروز نهان‌زاد یا کریپتوجنیک می‌گویند. تا ۲۰ درصد افراد، مبتلا به سیروز از نوع کریپتوجنیک هستند.
عوارض احتمالی سیروز عبارتند از:
مربوط به جریان خون:
- فشار خون بالا در رگ‌هایی که کبد را تأمین می‌کنند[۳]. سیروز باعث کاهش جریان طبیعی خون به درون کبد می‌شود و در نتیجه به وریدی فشار می‌آورد که خون را از روده‌ها و طحال به کبد می‌رساند.
- تورم در پاها و شکم. فشار خون بالا (پورتال) باعث تجمع مایع در پاها (ورم) و در شکم (استسقاء) می‌شود. ورم و استسقاء همچنین ممکن است از ناتوانی کبد در تولید کافی پروتئین‌های خونی خاص مانند آلبومین ناشی شود.
- بزرگی طحال (اسپلنومگالی). فشار خون بالا (پورتال) همچنین باعث تغییراتی در طحال می‌شود. کاهش سلول‌های سفید خون و پلاکت‌ها می‌تواند اولین نشانه بروز سیروز کبدی باشد.
- خونریزی. فشار خون بالا (پورتال) می‌تواند مسیر جریان خون را به رگهای کوچکتری هدایت کند که گاهی پاره می‌شوند و خونریزی شدید ایجاد می‌کنند. فشار خون بالا همچنین ممکن است موجب زرگ‌شدگی وریدها (واریس) و بعد خونریزی مرگبار در مری (واریس مری) و یا معده (واریس معده) شود. اگر کبد نتواند به اندازه کافی فاکتورهای انعقادی تولید کند، خونریزی ادامه پیدا خواهد کرد.
عوارض دیگر:
- عفونت‌ها. اگر دچار سیروز کبدی شده‌اید، بدن‌تان برای مبارزه با عفونت مشکل خواهد داشت. استسقاع شکم می‌تواند به پریتونیت باکتریایی (التهاب صفاق) منجر شود که عفونتی شدید به شمار می‌رود.
- سوء تغذیه. سیروز کبدی شاید گوارش مواد مغذی را برای بدن سخت‌تر کند و بعد منجر به ضعف و از دست دادن وزن شود.
- تجمع سم در مغز (انسفالوپاتی کبدی). کبد آسیب‌دیده به خاطر سیروز قادر نیست به‌خوبی کبد سالم، سموم را از خون پاکسازی کند. این سموم سپس در مغز انباشته می‌شوند و باعث سردرگمی ذهنی و اشکال در تمرکز خواهند شد. با گذشت زمان، انسفالوپاتی کبدی می‌تواند به عدم پاسخ جسمانی یا حتی کما پیشرفت کند.
- زردی. زردی یا یرقان زمانی رخ می‌دهد که کبد بیمار به اندازه کافی بیلی روبین (محصول زائد خون) را از خون حذف نمی‌کند. زردی باعث زردشدگی پوست و سفیدی چشم و تیرگی ادرار می‌شود.
- بیماری‌های استخوان. برخی از افراد مبتلا به سیروز استحکام استخوان‌ها را از دست می‌دهند و در معرض خطر بیشتری در برابر شکستگی قرار می‌گیرند.
- سنگ‌های صفراوی و سنگ‌های مجرای صفراوی. مسدود شدن جریان صفرا می‌تواند به تحریک‌پذیری، عفونت و ایجاد سنگ منجر شود.
- افزایش خطر ابتلا به سرطان کبد.
- سیروز کبدی حاد پس از مزمن. برخی از بیماران در نهایت با نارسایی چندین اندام روبرو خواهند شد. محققان امروزه معتقدند این عارضه مشخص در افرادی مشاهده می‌شود که دچار سیروز کبدی شده‌اند، اما درک کاملی از علل آن ندارند.
اگر دچار سیروز شده‌اید، شاید به پزشک متخصص در دستگاه گوارش و یا کبد ارجاع داده شوید.
افراد مبتلا به سیروز کبدی در مراحل اولیه معمولا هیچ نشانه‌ای از بیماری ندارند. در اغلب موارد، سیروز برای اولین بار از طریق آزمایش خون معمولی و یا معاینه بالینی شناسایی می‌شود. پزشک شاید یک یا چند تست به‌منظور تشخیص سیروز تجویز کند.
تست‌های آزمایشگاهی:
- عملکرد کبد. خون برای مقادیر اضافی بیلی‌روبین و آنزیم‌های خاصی که شاید نشانگر آسیب کبدی باشد مورد بررسی قرار می‌گیرد.
- عملکرد کلیه. خون برای اندازه‌گیری کراتینین بررسی می‌شود.
- آزمایش برای هپاتیت B و C. خون برای وجود ویروس هپاتیت بررسی می‌شود.
- لختگی خون. نسبت بین المللی نرمال شده (INR) برای اندازه‌گیری توانایی لختگی خون انجام می‌شود.
تصویربرداری و تست‌های دیگر:
- الاستوگرافی رزونانس مغناطیسی (MRE). این تست تصویربرداری غیرتهاجمی پیشرفته هر گونه سختی یا سفت‌‌شدگی کبد را شناسایی می‌کند.
- سایر آزمایش‌های تصویربرداری. ام‌آر‌آی، سی‌تی‌اسکن و سونوگرافی نیز از روی کبد تصویربرداری می‌کنند.
- بیوپسی (بافت‌برداری). نمونه بافت برای فرایند تشخیص ضرورتی ندارد. با این حال، پزشک شاید از آن برای شناسایی شدت، وسعت و علت آسیب کبدی بهره ببرد.
اگر دچار سیروز کبدی شده باشید، پزشک به احتمال زیاد توصیه خواهد کرد تست‌های تشخیصی منظمی را برای نظارت بر نشانه‌های پیشرفت بیماری و یا عوارض، به خصوص واریس مری و سرطان کبد انجام دهید. تست‌های غیرتهاجمی امروزه به طور گسترده‌تری برای روند نظارت در دسترس هستند.
درمان سیروز بستگی به علت و میزان آسیب کبدی دارد. اهداف درمان عبارتند از کاهش روند پیشرفت بافت التیامی در کبد و پیشگیری یا درمان علایم و عوارض سیروز. اگر آسیب کبدی شدید باشد شاید لازم شود در بیمارستان بستری شوید.
شیوه درمانی علت زمینه‌ای سیروز
در مرحله اولیه سیروز، شاید بتوان آسیب کبدی را با درمان علت زمینه‌ای به حداقل رساند. گزینه‌ها عبارتند از:
- درمان وابستگی به الکل. افراد مبتلا به سیروز ناشی از سوءمصرف الکل باید مشروب را ترک کنند. پزشک شاید یک برنامه درمانی برای اعتیاد به الکل توصیه کند.
- از دست دادن وزن. افراد مبتلا به سیروز اگر وزن کم کنند و بر سطح قند خون نظارت داشته باشند تاحدودی به سلامتی برمی‌گردند.
- داروها برای کنترل هپاتیت. داروها ممکن است آسیب به سلول‌های کبدی ناشی از هپاتیت B یا C را مهار کنند.
- داروها برای کنترل دیگر علل و علائم سیروز. داروها ممکن است پیشرفت انواع خاصی از سیروز کبدی را کُند کنند. برای مثال، افراد مبتلا به سیروز صفراوی اولیه که پس از تشخیص تحت درمان زودهنگام قرار می‌گیرند، هرگز علائم را تجربه نخواهند کرد.
سایر داروها می‌توانند علائم خاصی مانند خارش، خستگی و درد را کاهش دهند. مکمل غذایی نیز شاید برای مقابله با سوءتغذیه در ارتباط با سیروز و جلوگیری از پوکی استخوان (استخوان‌های ضعیف) تجویز شود.
درمان عوارض ناشی از سیروز
پزشک تلاش خواهد کرد هر گونه عوارض سیروز را درمان کند، از جمله:
- مایع اضافی در بدن. ورم یا استسقاء ممکن است با رژیم غذایی کم‌سدیم و مصرف دارو برای جلوگیری از تجمع مایع در بدن مهار شود. انباشت شدیدتر مایعات شاید به روندهای خاصی برای تخلیه مایع و یا عمل جراحی برای از بین بردن فشار نیاز پیدا کند.
- فشار خون بالا (پورتال). داروهای فشار خون ممکن است افزایش فشار در رگ‌هایی را کنترل کنند که به کبد جریان دارند و از خونریزی شدید جلوگیری می‌کنند. پزشک در فواصل منظم آزمایش آندوسکوپی فوقانی انجام خواهد داد تا وریدهای بزرگ‌شده در مری یا معده (واریس) را که باعث خونریزی شده پیدا کند.
اگر گرفتار واریس شده‌اید، شاید کاهش خطر ابتلا به خونریزی به مصرف دارو نیاز داشته باشید. اگر قادر به تحمل دارو نیستید و نشانه‌هایی از خونریزی واریس‌ها یا احتمال آن دارید، برای جلوگیری از خونریزی به بستن رگ با بند[۴] نیاز خواهید داشت. در موارد شدید باید یک لوله کوچک بنام «تیپس[۵]» داخل رگ گذاشته شود تا فشار خون در کبد را کاهش دهد.
- عفونت‌ها. شاید آنتی‌بیوتیک و یا درمان‌های دیگر برای عفونت دریافت کنید. پزشک به احتمال زیاد واکسیناسیون آنفلوانزا، ذات‌الریه و هپاتیت را توصیه خواهد کرد.
- افزایش خطر ابتلا به سرطان کبد. پزشک به دنبال نشانه‌هایی از سرطان کبد شاید آزمایش خون دوره‌ای و تست سونوگرافی تجویز کند.
- انسفالوپاتی کبدی. پزشک ممکن است مصرف داروهایی را برای کمک به کاهش انباشت سموم در خون به خاطر عملکرد ضعیف کبد سفارش کند.
عمل جراحی پیوند کبد
در موارد پیشرفته سیروز، زمانی که عملکرد کبد متوقف می‌شود، پیوند کبد شاید تنها گزینه درمانی موجود باشد. سیروز شایع‌ترین دلیل برای پیوند کبد به شمار می‌رود.
آزمایشات جامع قبل از پیوند کبد لازم است تا تضمین شود که بیمار برای عمل پیوند در سلامتی کافی قرار دارد. بعلاوه، مراکز پیوند به طور معمول از افراد مبتلا به سیروز کبدی مربوط به مشروبات الکلی می‌خواهند که حداقل شش ماه قبل عمل پیوند از مصرف الکل پرهیز کنند.
اگر دچار سیروز شده‌اید، مراقب باشید آسیب کبدی بیشتر نشود:
- الکل ننوشید.
- رژیم غذایی کم‌سدیم بگیرید. نمک اضافی می‌تواند باعث حفظ مایعات در بدن شود و تورم در شکم و پاها را بدتر کند. برای چاشنی مواد غذایی، به جای نمک از گیاهان استفاده کنید.
- رژیم غذایی سالم داشته باشید. افراد مبتلا به سیروز دچار سوءتغذیه نیز می‌شوند. با گرفتن رژیم غذایی گیاهی سالم شامل انواع میوه‌ها و سبزیجات، سوءتغذیه را برطرف کنید. پروتئین بدون چربی مانند حبوبات، مرغ یا ماهی انتخاب کنید و از مصرف غذاهای دریایی خام پرهیز کنید.
- از عفونت جلوگیری کنید.
- از حد داروهای بدون نسخه تجویزی بادقت استفاده کنید. سیروز می‌تواند گوارش مواد دارویی در کبد را مشکل‌ساز کند. به همین دلیل، قبل از مصرف هر دارویی از جمله داروهای بدون نسخه با پزشک مشورت کنید. از مصرف داروهایی مانند آسپرین و ایبوپروفن (آدویل، و موترین IB) اجتناب کنید. اگر دچار آسیب کبدی شده باشید، پزشک شاید توصیه کند از مصرف استامینوفن (تیلنول و غیره) پرهیز کنید یا فقط در دوزهای پایین برای تسکین درد مصرف کنید.
شماری از داروهای جایگزین تاکنون برای درمان بیماری‌های کبدی استفاده شده‌اند. خار مریم (سیلیمارین) رایج‌ترین دارویی به شمار می‌رود که بطور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته است. سایر گیاهان مورد استفاده عبارتند از ریشه شیرین بیان (گلیسیرریزین)، شیساندرا و گون. با این حال، شواهد علمی کافی از آزمایشات بالینی درباره سودمندی محصولات گیاهی برای درمان سیروز کبدی وجود ندارد. علاوه بر این، برخی از داروهای جایگزین ممکن است به کبد آسیب برسانند. صحبت با پزشک خود اگر مایلید طب جایگزین را برای مقابله با سیروز امتحان کنید حتماً با پزشک صحبت کنید.
خطر ابتلا به سیروز را با مراقبت از کبد کاهش دهید:
- چنانچه الکل می‌نوشید، در حد اعتدال باشد. اگر می‌خواهید الکل مصرف کنید و بیماری کبدی یا سیروز ندارید، حد اعتدال را رعایت کنید. برای افراد بالغ سالم، یک وعده نوشیدنی در روز برای زنان در تمام سنین و مردان بالاتر از ۶۵ سال، و تا دو وعده نوشیدنی در روز برای مردان ۶۵ سال و جوانتر.
- رژیم غذایی سالم داشته باشید.
- وزن خود را در حدی سالم نگه دارید.
- خطر ابتلا به هپاتیت را کاهش دهید. به اشتراک‌گذاری سوزن‌های تزریق و داشتن رابطه جنسی بدون محافظ باعث افزایش خطر ابتلا به بیماری می‌شود. واکسن هپاتیت امروزه در دسترس است.
[۱] decompensated cirrhosis
[۲] autoimmune hepatitis
[۳] portal hypertension
[۴] band ligation
[۵] transjugular intrahepatic portosystemic shunt (TIPS)
