سندرم پای بی‌قرار[۱] (RLS) نوعی بیماری است که فرد مبتلا معمولا میل مهارنشدنی برای جنباندن پاهای خود در اثر ناراحتی و بیقراری احساس می‌کند. این رخداد به طور معمول در هنگام غروب یا شب در حالت نشسته و یا درازکش مشاهده می‌شود. این جنبش بطور موقت احساس ناخوشایند را برطرف می‌کند.
سندرم پای بی‌قرار، امروزه معروف به بیماری ویلیس-اِبکوم (RLS/WED)، می‌تواند در هر سنی شروع شود و به طور کلی با افزایش سن وخیم‌تر می‌شود. این بیماری می‌تواند خواب را مختل کند، در نتیجه منجر به خوابآلودگی در طول روز شود و جابه‌جایی فرد را دچار مشکل کند.
اقدامات خودمراقبتی ساده و تغییر در سبک زندگی شاید مفید باشد. داروها نیز به بسیاری از افراد مبتلا به سندرم پای بی‌قرار کمک می‌کنند.
سندرم پای بی‌قرار به خاطر همین میل اجباری به جنباندن چنین نامی گرفته است. ویژگی‌های رایج در مورد علائم و نشانه‌های این سندم عبارتند از:
- احساس بیقراری که در حالت استراحت بروز می‌کند. این احساس معمولاً پس از ماندن در حالت استراحت به مدت طولانی شروع می‌شود، مثل زمانی که در سینما، خودرو، هواپیما و یا فیلم نشسته‌اید.
- تسکین از طریق جنباندن. احساس بیقراری در پاها با جنبش کاهش می‌یابد، مانند کشش و تکان‌های لرزه‌ای پاها، قدم زدن یا راه رفتن.
- وخیم‌تر شدن علائم در شب. علائم به طور عمده در شب رخ می‌دهند.
- تکان‌های ناگهانی پا در شب‌ها. بیقراری در پاها ممکن است با ناراحتی بالینی شایع‌تر دیگری به نام جنبش دوره‌ای اعضای بدن در خواب مرتبط باشد که باعث ضربه‌ها و تکان‌های پا، معمولا در دو طرف بدن و احتمالا در طول شب و هنگام خواب می‌شود.
افراد به طور معمول علائم سندرم پاهای بی‌قرار را به احساسی غیرطبیعی و ناخوشایند در پاها در دو طرف بدن توصیف می‌کنند. چنین احساس به میزانی کمتر در بازوها نیز گزارش شده است.
این گونه احساس‌ها که به طور کلی در اندام و نه برروی پوست رخ می‌دهد، بدین شکل توصیف می‌شوند:
- لرزاننده
- کِشنده
- زق‌زق‌کننده
- دردآور
- خارش‌دار
گاهی این احساس‌ها به نظر می‌رسند با توصیف بیماران همخوانی ندارند. افراد مبتلا معمولا این عارضه را به گرفتگی‌های عضلانی و یا بی‌حسی توصیف نمی‌کنند. با این حال، به طور مداوم میلی به جنباندن پاهایشان را توصیف می‌کنند.
علائم بیماری بطور شایع از لحاظ شدت نوسان پیدا می‌کنند. در برخی موارد، علائم برای مدتی ناپدید می‌شوند و سپس عود می‌کنند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
بعضی افراد مبتلا به سندرم پای بی‌قرار هرگز دنبال مراقبت‌های پزشکی نمی‌روند، چون نگران هستند وضعیت‌شان جدی گرفته نشود. برخی پزشکان به اشتباه نشانه‌های بیماری را به عصبی بودن، استرس، بی‌خوابی و یا گرفتگی عضلانی نسبت می‌دهند.
اما بیقراری در پاها از سوی رسانه‌ها و جامعه پزشکی در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است و بیشتر افراد از شرایط چنین بیماری آگاهی دارند.
چنانچه فکر می‌کنید شاید دچار بیقراری در پاها شده‌اید، با پزشک تماس بگیرید.
در اغلب موارد، هیچ علت شناخته‌شده‌ای برای سندرم پای بی‌قرار وجود ندارد. پژوهشگران گمان می‌کنند که این وضعیت بالینی ممکن است به دلیل عدم تعادل از دوپامین (ماده شیمیایی در مغز) باشد که پیام‌های عصبی را برای کنترل جنبش عضلانی می‌فرستد.
وراثت
بیقراری در پاها گاهی بصورت خانوادگی نسل به نسل منتقل می‌شود، به‌خصوص اگر ناراحتی قبل از سن ۵۰ رخ دهد. پژوهشگران به‌تازگی نقاطی از کروموزوم را شناسایی کرده‌اند که در آن ژن‌های مربوط به بیقراری پاها حضور دارند.
بارداری
بارداری و یا تغییرات هورمونی ممکن است به طور موقت علائم و نشانه‌های بیقراری پاها را بدتر کند. برخی زنان برای اولین بار در دوران بارداری به‌ویژه در سه ماهه آخر، به بیقراری در پاها مبتلا می‌شوند،. با این حال، علائم و نشانه‌های بیماری معمولا پس از زایمان ناپدید می‌شوند.
بیقراری در پاها می‌تواند در هر سنی حتی در دوران کودکی رخ دهد. این اختلال با افزایش سن شایع‌تر می‌شود و در زنان نسبت به مردان شایع‌تر است.
سندرم پای بی‌قرار معمولا به هیچ ناراحتی بالینی زمینه‌ای جدی مرتبط نمی‌شود. با این حال، بیقراری در پاها گاهی همراه شرایط دیگر بروز می‌کند، از جمله:
- بیماری‌عصبی محیطی (نوروپاتی). این آسیب به عصب‌های دست و پا گاهی به علت بیماری‌های مزمن مانند دیابت و اعتیاد به الکل می‌باشد.
- فقر آهن. حتی بدون کم‌خونی هم فقر آهن می‌تواند باعث ایجاد یا وخامت بیقراری در پاها شود. اگر سابقه خونریزی معده و یا روده دارید، با دوره‌های قاعدگی سنگین روبرو می‌شوید یا بطور مکرر اهدای خون انجام می‌دهید، شاید دچار کمبود آهن شده باشید.
- نارسایی کلیه. اگر نارسایی کلیه داشته باشید، شاید دچار کمبود آهن نیز اغلب همراه با کم‌خونی بشوید. وقتی کلیه‌ها به درستی عمل نمی‌کنند، ذخایر آهن در خون کاهش می‌یابد. این روند همگام با تغییرات دیگر در شیمی بدن، ممکن است باعث وخامت بیقراری در پاها گردد.
اگرچه بیقراری در پاها به سایر ناراحتی‌های بالینی جدی منجر نمی‌شود، اما علائم می‌تواند از اندکی آزاردهنده تا به‌کلی ناتوان‌کننده برسد. برای بسیاری از افراد مبتلا به بیقراری پاها، به خواب رفتن یا در خواب ماندن دشوار می‌شود.
حالت شدیدِ بیقراری در پاها می‌تواند موجب اختلال مشخص در کیفیت زندگی شود و به افسردگی منتهی گردد. بی‌خوابی شاید به خوابآلودگی بیش از حد در طول روز منجر شود، اما بیقراری در پاها جلوی چرت زدن در طول روز را نیز می‌گیرد.
اگر علائم و نشانه‌های سندرم پای بی‌قرار را بروز می‌دهید، با پزشک وقت ملاقات بگذارید. پس از ارزیابی اولیه، پزشک شاید شما را به متخصص ناراحتی‌های بالینی مؤثر بر دستگاه عصبی (متخصص مغز و اعصاب) و یا متخصص خواب معرفی کند.
در این فاصله چه کارهایی می‌توانید انجام دهید
برای تسکین علائم، اقدام‌های زیر را صورت دهید:
- کاهش و کنار گذاشتن مصرف کافئین، الکل و تنباکو.
- ماساژ پاها هنگام غوطه‌ور شدن در وان آب گرم.
پزشک درباره سابقه پزشکی‌تان خواهد پرسید به اضافه سوال‌هایی برای توصیف علائم بیماری. تشخیص بیقراری در پاها بر پایه معیارهای زیر از سوی «گروه مطالعاتی بین‌المللی سندرم بیقراری پاها[۲]» انجام می‌شود:
- میلی قوی و اغلب غیر قابل مقاومت برای جنباندن پاهایتان دارید که معمولا با احساس ناراحت‌کننده شبیه مورمورشدگی، لرزش‌های ریز، سوزن‌سوزن‌شدن یا زق‌زق توصیف می‌شود.
- علائم بیماری زمانی شروع یا بدتر می‌شود که در حال استراحت هستید، مانند نشستن و یا دراز کشیدن.
- علائم بیماری تاحدی یا به طور موقت از طریق فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی یا نرمش برطرف می‌شوند.
- علائم در شب وخیم‌تر می‌شود.
- علت علائم صرفاً وضعیت بالینی و یا رفتاری دیگری نیست.
پزشک شاید معاینه جسمانی و عصبی برایتان انجام دهد. آزمایش‌ها خون، به‌خصوص برای کمبود آهن، ممکن است برای حذف علل احتمالی علائم بیماری سفارش شود.
علاوه بر این، پزشک شاید شما را به یک متخصص خواب ارجاع دهد. در این صورت می‌بایست یک شب در کلینیکِ خواب بمانید تا پزشکان در آنجا بتوانند وضعیت خواب‌تان را بررسی کنند و مشخص شود آیا گرفتار اختلال خواب دیگری از قبیل آپنه شده‌اید یا خیر. با این حال، تشخیص بیقراری در پاها معمولا به مطالعه برروی وضعیت خواب نیاز ندارند.
گاهی درمان ناراحتی‌های بالینی زمینه‌ای مانند کمبود آهن، تا حد زیادی علائم سندرم پای بی‌قرار را تسکین می‌دهد. اصلاح کمبود آهن می‌تواند شامل مصرف مکمل‌های آهن باشد. با این حال، مکمل آهن را تنها با نظارت پزشکی و زمانی مصرف کنید که پزشک سطح آهن خون‌تان را بررسی کرده باشد.
اگر بدون هیچ ناراحتی مرتبط به بیقراری پاها دچار شده‌اید، درمان بررروی تغییر در سبک زندگی متمرکز می‌شود و اگر این شیوه موثر واقع نشد، نوبت به داروها می‌رسد.
دارو درمانی
چندین داروی تجویزی که اکثراً برای درمان بیماری‌های دیگر ساخته شده‌اند، برای کاهش بیقراری در پاها موجود هستند، از جمله:
- داروهایی که دوپامین را در مغز افزایش می‌دهند. این داروها با تاثیرگذاری بر میزان دوپامین یا همان پیغام‌رسان شیمیایی در مغز، باعث کاهش جنبش در پاها می‌شوند. روپینیرول (Requip)، روتیگوتین (Neupro)) و پرامیپکسول (Mirapex) از سوی اداره غذا و داروی آمریکا برای درمان بیقراری پاها با شدت متوسط تایید شد‌اند.
عوارض جانبی کوتاه‌مدت ناشی از این داروها معمولا خفیف و شامل تهوع، سبکی سر و خستگی می‌باشد. با این حال، همچنین می‌توانند اختلالات مهار تکانشی، مانند قمار اجباری و خوابآلودگی در طول روز به همراه داشته باشند.
- داروهای مؤثر بر کانال‌های کلسیم. برخی داروها، مانند گاباپنتین (Neurontin) و پِرگابالین (Lyrica)، برای برخی افراد مبتلا به بیقراری در پاها موثر واقع می‌شوند.
- شبه‌افیون‌ها. داروهای مخدر می‌توانند علائم خفیف تا شدید را تسکین دهند، اما اگر در دوزهای بالا مصرف شوند شاید اعتیاد بیاورند. برخی نمونه‌های این مواد مخدر شامل کدئین، اکسی‌کدون (اُکسی‌کونتین، روکسی‌کودون)، ترکیب اکسی‌کدون و استامینوفن (پِرکوست، روکسی‌سِت)، و ترکیب هیدروکدون و استامینوفن (نورکو) می‌شود.
- شل‌کننده‌های عضلانی و داروهای خواب‌آور. این دسته از داروها، مشهور به بنزودیازپین، به بهبود خواب شبانه کمک می‌کنند، اما احساس بیقراری پاها را از بین نمی‌برند و شاید باعث خوابآلودگی در طول روز شوند. آرام‌بخش‌های رایج که معمولا برای تسکین بیقراری در پاها مصرف می‌شوند شامل کلونازپام (Klonopin)، اسزوپیکلون (Lunesta)، تِمازپام (Restoril)، زالِپلون (سونات) و زولپیدِم (Ambien) می‌شود.
ممکن است چندین دوره مصرف آزمایشی انجام شود تا پزشک نتیجه‌گیری کند آیا داروهای درست انتخاب شده‌اند یا چه ترکیبی دارویی برروی شما بهترین تأثیر را خواهد گذاشت.
احتیاط در مورد داروها
گاهی داروهای دوپامین که مدتی برای تسکین بیقراری پاها مفید بودند، بی‌اثر می‌شوند یا متوجه بازگشت علائم در ابتدای روز می‌شوید. به این حالت می‌توان اصطلاحاً ازدیاد[۳] گفت. پزشک شاید داروهای دیگری برای مبارزه با این مشکل جایگزین کند.
اکثر داروهای تجویزی برای درمان بیقراری پاها در دوران بارداری توصیه نمی‌شود. در عوض، پزشک شاید تکنیک‌های خودمراقبتی را برای از بین بردن علائم توصیه کند. با این حال، اگر احساس بیقراری به‌خصوص در سه ماهه آخر بارداری آزاردهنده شود، پزشک شاید مصرف داروهای خاصی را تایید کند.
برخی از داروها ممکن است علائم بیقراری در پاها را بدتر کنند، از جمله بعضی داروهای ضدافسردگی، داروهای ضدجنون، داروهای ضدتهوع و برخی داروهای سرماخوردگی و آلرژی. پزشک شاید توصیه کند در صورت امکان از مصرف این گونه داروها پرهیز کنید. با این حال، اگر به این داروها نیاز دارید، با پزشک در مورد افزودن داروهایی برای کمک به مدیریت بیقراری پاها صحبت کنید.
ایجاد تغییرات ساده در سبک زندگی می‌تواند به کاهش علائم بیقراری در پاها کمک کند.
- حمام و ماساژرا امتحان کنید. غوطه‌ور شدن در وان حمام گرم و ماساژ پاها می‌تواند ماهیچه‌هایتان را آرام و شُل کند.
- کیسه‌های گرم یا سرد بگذارید. استفاده از گرما یا سرما، و یا بطور متناوب از هر دو، شاید احساس بیقراری اندام‌ها را کاهش دهد.
- فنون تمدد اعصاب مانند مدیتیشن یا یوگا را امتحان کنید. استرس می‌تواند بیقراری پاها را تشدید کند. بنابراین به عضلات استراحت دهید، به‌خصوص قبل از خواب.
- بهداشت خواب را رعایت کنید. خستگی مفرط باعث وخامت علائم بیقراری در پاها می‌شود، بنابراین مهم است که بهداشت خواب را به‌خوبی رعایت کنید. در حالت آرمانی، محیطی خنک، ساکت و آرام را برای خوابیدن در نظر بگیرید، همیشه در ساعتی مشخص به تختخواب بروید و بیدار شوید، و به اندازه کافی بخوابید. بعضی افراد مبتلا به بیقراری در پاها که حس می‌کنند وقتی دیر به تختخواب می‌روند سر ظهر بلند می‌شوند، به اندازه کافی می‌خوابند.
- ورزش. انجام ورزش ملایم به طور منظم شاید علائم بیقراری در پاها را تسکین دهد، اما افراط و یا تمرین بیش از حد در طول روز ممکن است علائم را تشدید کند.
- از کافئین اجتناب کنید. گاهی کاهش مصرف کافئین به پاهای بی‌قرار کمک می‌کند. بنابراین شاید برایتان مفید باشد تا چند هفته محصولات حاوی کافئین مصرف نکنید، از جمله شکلات و نوشیدنی‌های کافئین‌دار مثل قهوه، چای و نوشابه.
بیقراری در پاها به طور کلی یک بیماری مادام‌العمر محسوب می‌شود. زندگی با بیقراری پاها دربرگیرنده راهبردهای مقابله‌ای می‌شوند که برایتان موثر هستند، از جمله:
- در مورد وضعیت بالینی‌تان به دیگران بگویید. در میان گذاشتن اطلاعات درباره بیقراری پاها به اعضای خانواده، دوستان و همکاران کمک خواهد کرد تاشرایط شما را هنگام قدم زدن در راهروها، ایستاده در پشت سالن سینما و یا چندین بار در طول روز رفتن جلوی کولر آب، بهتر درک کنند.
- در برابر نیاز به جنباندن مقاومت نکنید. اگر برای سرکوب میل به جنباندن تلاش کنید شاید در نهایت متوجه وخامت علائم بیماری شوید.
- هنگامی که برای خواب روی تخت دراز کشیده‌اید، در دفتری یادداشت‌برداری کنید. داروها و استراتژی‌‌های مفید و مضر برای مبارزه با بیقراری پاها را پیگیری کنید، و بعد این اطلاعات را با پزشک در میان بگذارید.
- کشش و ماساژ. هر روز را با تمرینات کششی و یا ماساژ ملایم، شروع و تمام کنید.
- درخواست کمک کنید. گروه‌های حمایتی می‌توانند اعضای خانواده و افراد مبتلا به بیقراری در پاها را گردهم‌بیاورند. با شرکت در چنین گروهی، بینش تازه نه تنها به خودتان، بلکه به افراد دیگر نیز کمک خواهد کرد.
[۱] Restless legs syndrome
[۲] International Restless Legs Syndrome Study Group
[۳] augmentation
