زونا نوعی عفونت ویروسی است که باعث خارش پوستی (راش) دردناک می‌شود. اگرچه زونا می‌تواند در هر نقطه‌ای از سطح بدن رخ دهد، اغلب به شکل نوار واحدی از تاول‌ها بروز می‌کند که دورتادور سمت چپ یا راست نیم‌تنه را فرا می‌گیرد.
زونا از ویروسی بنام واریسلا زوستر[۱] ناشی می‌شود؛ همین ویروس باعث ایجاد آبله‌مرغان نیز می‌گردد. پس از آنکه به آبله‌مرغان مبتلا می‌شوید، این ویروس در حالت غیرفعال در بافت عصبی نهفته‌ی نزدیک نخاع و مغز نهفته می‌ماند. سالها بعد، ویروس به شکل زونا فعال می‌گردد.
اگرچه زونا تهدیدکننده زندگی نیست، اما می‌تواند بیماری بسیار دردناکی باشد. واکسن به کاهش خطر ابتلا به زونا کمک می‌کند، همینطور درمان زودهنگام می‌تواند به کوتاه شدن عفونت زونا و کاهش احتمال بروز عوارض کمک کند.
علائم و نشانه‌های زونا معمولا فقط بخش کوچکی از یک طرف از بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
این علائم و نشانه‌های احتمالی عبارتند از:
- درد، سوزش، بی حسی یا سوزن‌سوزن شدن
- حساسیت به لمس
- بثورات قرمز‌رنگ (راش) که چند روز پس از درد شروع می‌شود
- تاول‌های پر از مایع که ترکیده می‌شوند و پوسته‌ای خشک تشکیل می‌دهند
- خارش پوستی
بعضی افراد با موارد زیر نیز روبرو می‌شوند:
- تب
- سردرد
- حساسیت به نور
- خستگی مفرط
درد معمولا نخستین علامت زونا محسوب می‌شود. برای برخی افراد، می‌تواند بسیار شدید باشد. بسته به محل درد، گاهی شاید با نشانه‌ای از مشکلات مرتبط با قلب، ریه و یا کلیه اشتباه گرفته شود. بعضی افراد بدون بروز راش پوستی دچار زونا می‌شوند.
بطور شایع، راش پوستی ناشی از زونا به شکل نواری از تاول‌هایی بروز می‌کند که دورتادور سمت چپ یا راست نیم‌تنه را فرامی‌گیرند. راش پوستی زونا گاهی در اطراف چشم و یا در یک طرف گردن یا صورت رخ می‌دهد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد
چنانچه گمان می‌کنید مبتلا به زونا شده‌اید، به‌خصوص در شرایط زیر، حتماً در اسرع وقت با پزشک تماس بگیرید:
- درد و راش پوستی در نزدیکی چشم رخ می‌دهد. اگر درمان نشود، چنین عفونتی می‌تواند به آسیب‌دیدگی دائمی چشم منجر گردد.
- ۷۰ ساله یا مسن‌تر هستید، چون سن به طور قابل‌توجهی خطر ابتلا به عوارض را افزایش می‌دهد.
- شما یا کسی در خانواده دارای دستگاه ایمنی ضعیف هستید (به علت سرطان، داروها یا بیماری مزمن).
- راش پوستی بصورت گسترده و دردناک بروز کرده است.
زونا از ویروسی بنام واریسلا زوستر ناشی می‌شود؛ همین ویروس باعث ایجاد آبله‌مرغان نیز می‌گردد. هر کسی که آبله مرغان داشته باشد شاید به زونا هم مبتلا شود. پس از آنکه از آبله‌مرغان بهبود می‌یابید، این ویروس وارد دستگاه عصبی می‌شود و سالها در آنجا نهفته می‌ماند. در نهایت، ممکن است دوباره فعال شود و از مسیرهای عصبی به پوست انتقال یابد و زونا ایجاد کند.
علت چنین واکنشی هنوز نامشخص است. اما شاید به دلیل ضعف ایمنی در برابر به عفونت‌هایی باشد که فرد در سنین بالاتر دچار می‌شود. زونا در افراد مسن و در افرادی که دستگاه ایمنی ضعیف دارند بسیار شایع‌تر است.
واریسلا زوستر بخشی از یک گروه ویروس‌ها به نام ویروس‌های هرپس (تبخالی) است و شامل ویروس‌هایی می‌شود که باعث زخم‌های سرد و تبخال تناسلی است. به همین دلیل، زونا نیز به نام هرپس زوستر شناخته شده است. اما این ویروسی که باعث آبله‌مرغان و زونا می‌گردد همان ویروس مسئول زخم‌های سرد و یا تبخال تناسلی به‌شکل عفونت منتقله از راه جنسی نیست.
آیا بیماری سرایت می‌کند؟
فرد مبتلا به زونا می‌تواند ویروس واریسلا زوستر را به هر کسی که نسبت به آبله‌مرغان ایمنی نداشته باشند منتقل کند. این رخداد معمولا از طریق تماس مستقیم با زخم‌های باز ناشی از راش پوستی زونا صورت می‌گیرد. فرد پس از آلودگی دچار آبله‌مرغان خواهد شد، اما نه زونا.
آبله‌مرغان می‌تواند برای برخی از افراد بسیار خطرناک باشد. تا زمانی که تاول‌های زونا به زخم پوسته‌پوسته تبدیل نشوند، همچنان بیماری مسری خواهد بود و باید از تماس جسمی با افراد زیر پرهیز کنید:
- هر کسی که دستگاه ایمنی ضعیف داشته باشد
- نوزادان
- زنان باردار
هر کسی که تا به حال مبتلا به آبله‌مرغان شده باشد مستعد زونا نیز خواهد بود. اکثر بزرگسالان در ایالات متحده زمانی دچار آبله‌مرغان می‌شدند که در دوران کودکی بودند، یعنی پیش از ابداع اقدام‌های واکسیناسیون کودکان که امروزه در برابر آبله‌مرغان محافظت می‌کند.
عواملی احتمالی که خطر ابتلا به زونا را افزایش می‌دهند عبارتند از:
- سن بیشتر از ۵۰ سالگی. زونا در افراد مسن‌تر از ۵۰ بسیار شایع‌تر است. میزان خطر همگام با سن افزایش می‌یابد. برخی کارشناسان تخمین می‌زنند که نیمی از افراد ۸۰ ساله و بالاتر دچار زونا خواهند شد.
- داشتن بیماری‌های خاص. بیماری‌هایی مانند اچ‌آی‌وی/ایدز و سرطان که دستگاه ایمنی بدن را تضعیف می‌کنند، خطر ابتلا به زونا را افزایش می‌دهند.
- قرارگرفتن تحت درمان سرطان. تابش پرتوها و یا شیمی‌درمانی می‌تواند میزان مقاومت بدن را در برابر بیماری کاهش دهد و منجر به زونا شود.
- مصرف برخی از داروها. داروهایی که برای جلوگیری از رد عضو پیوندی طراحی شده‌اند، خطر ابتلا به زونا را افزایش می‌دهند، درست مثل مصرف طولانی‌مدت استروئیدها مانند پردنیزولون.
عوارض ناشی از زونا عبارتند از:
- درد اعصاب پس از هرپس[۲]. برای برخی افراد، درد زونا تا مدتی طولانی پس از پاکسازی تاول‌ها ادامه می‌یابد. این وضعیت بالینی به “درد اعصاب پس از هرپس” معروف است و هنگامی رخ می‌دهد که فیبرهای عصبیِ آسیب‌دیده به اشتباه پیام اغرا‌ق‌آمیز درد از پوست به مغز ارسال می‌کنند.
- از دست دادن بینایی. زونا درون یا پیرامون چشم (زونای بصری) می‌تواند موجب عفونت‌های دردناک چشمی شود و در نهایت به از دست دادن بینایی منجر گردد.
- مشکلات عصبی. بسته به این که کدام عصب‌ها تحت تاثیر قرار گرفته‌اند، زونا باعث التهاب مغز (انسفالیت)، فلج صورت، و یا مشکلات شنوایی یا تعادل اندام‌ها خواهد شد.
- عفونت‌های پوستی. اگر تاول‌های زونا به‌درستی درمان نشوند، عفونت‌های باکتریایی پوستی گسترش خواهند یافت.
بعضی افراد با علائمی آنقدر خفیف از زونا روبرو می‌شوند که هرگز دنبال درمان پزشکی نمی‌روند. در حالت دیگر، علایم شدید شاید به انتقال فرد به اتاق اورژانس منتهی شود.
زونا معمولا با توجه به سابقه درد در یک طرف بدن همراه با مشخصه‌ی راش پوستی و تاول تشخیص داده می‌شود. پزشک همچنین شاید بخشی از بافت را بتراشد و تاول را برای معاینه در آزمایشگاه کشت دهد.
- هیچ شیوه درمانی برای زونا وجود ندارد، اما درمان سریع با داروهای ضدویروسیِ تجویزی می‌تواند به بهبود و کاهش خطر ابتلا به عوارض سرعت بخشد. این داروها عبارتند از:
- آسیکلوویر (Zovirax)
- والاسیکلویر (Valtrex)
- فامسیکلویر (Famvir)
زونا باعث درد شدیدی می‌شود، بنابراین پزشک شاید موارد زیر را نیز تجویز کند:
- کرم کاپسایسین[۳] (نوعی ترکیب شیمیایی بلورین)
- ضدتشنج، مانند گاباپنتین (Neurontin)
- داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای، مانند آمی‌تریپتیلین
- عوامل بیحس‌کننده مانند لیدوکائین، استفاده به شکل کرم، ژل، اسپری یا پچ پوستی
- داروهای حاوی مواد مخدر، مانند کدئین
- تزریق شامل کورتون و بی‌حسی موضعی
زونا معمولا بین دو تا شش هفته طول می‌کشد. اغلب افراد تنها یک بار مبتلا به زونا می‌شوند، اما شاید به دو بار یا بیشتر هم برسد.
رفتن به حمام سرد و یا استفاده از کمپرس مرطوب و خنک بر روی تاول می‌تواند به تسکین خارش و درد کمک کند. در صورت امکان، سعی کنید میزان استرس در زندگی را کاهش دهید.
دو نوع واکسن به پیشگیری از زونا کمک می‌کند: واکسن آبله‌مرغان (واریسلا) و واکسن زونا (واریسلا-زوستر).
واکسن آبله مرغان
واکسن آبله‌مرغان (Varivax) امروزه به روندی عادی برای ایمن‌سازی کودکان و جلوگیری از آبله‌مرغان تبدیل شده است. این واکسن همچنین برای بزرگسالانی توصیه می‌شود که هرگز آبله‌مرغان نداشته‌اند. گرچه واکسن تضمین نمی‌کند که مبتلا به آبله‌مرغان یا زونا نخواهید شد، ولی می‌تواند احتمال بروز عوارض را کاهش دهد و شدت بیماری را کم کند.
واکسن زونا
اداره غذا و داروی آمریکا، مصرف واکسن واریسلا-زوستر (Zostavax) را برای بزرگسالان ۵۰ ساله و بالاتر تایید کرده است. همانند واکسن آبله‌مرغان، واکسن زونا نیز تضمین نمی‌کند که هرگز مبتلا به زونا نخواهید شد. اما این واکسن به احتمال زیاد مدت دوره و شدت بیماری را کاهش می‌دهد و خطر ابتلا به درد اعصاب پس از هرپس را کم می‌کند.
واکسن زونا تنها به عنوان راهکار پیشگیری استفاده می‌شود؛ یعنی قرار نیست افرادی را که در حال حاضر دچار بیماری شده‌اند درمان کند. این واکسن حاوی ویروس زنده است و نباید به افرادی که دستگاه ایمنی ضعیفی دارند تزریق شود.
[۱] Varicella-zoster
[۲] Postherpetic neuralgia
[۳] Capsaicin cream
